بیماری‌های قلبی عروقی و آزمایش‌های تشخیصی آن‌ها

مقدمه

بیماری‌های قلبی عروقی یکی از مهم‌ترین چالش‌های سلامت جهانی و ایران به شمار می‌روند. سازمان جهانی بهداشت گزارش داده است که این دسته از بیماری‌ها تا سال 2025، سالانه حدود 18 میلیون مرگ در جهان رقم می‌زنند و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2030 این آمار به 23 میلیون نفر افزایش یابد. در ایران نیز، بر اساس داده‌های سال 2021 که تا سال 2025 به‌روزرسانی شده است، شیوع بیماری‌های قلبی عروقی از سال 1990 تا 2021 بیش از 182 درصد افزایش یافته و نزدیک به 8.3 میلیون مورد ثبت شده است. عمده این موارد ناشی از بیماری ایسکمیک قلب می‌باشد. همچنین، حدود 46 درصد مرگ‌ها و 20 تا 23 درصد بار بیماری در کشورمان ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی است. این آمار هشدار‌دهنده اهمیت تشخیص زودهنگام و پیشگیری را برجسته می‌کند و آزمایش‌های تشخیصی در این مسیر نقش اساسی دارند.

انواع بیماری‌های قلبی عروقی

در ایران، مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی حدود 53 درصد در مردان و 46 درصد در زنان گزارش شده است و روند افزایشی دارد. بیماری‌های قلبی عروقی طیف گسترده‌ای از اختلالات قلب و عروق خونی را شامل می‌شوند. بر اساس طبقه‌بندی انجمن قلب آمریکا (AHA) و انجمن قلب اروپا (ESC)، این بیماری‌ها شامل موارد زیر هستند:

بیماری عروق کرونری (CAD): تجمع پلاک در شریان‌های کرونری باعث کاهش جریان خون می‌شود و مشکلاتی مانند آنژین پایدار یا ناپایدار و حمله قلبی را ایجاد می‌کند. در ایران، CAD زودرس در میان جوانان رو به افزایش است، که رژیم غذایی حاوی لبنیات ممکن است یکی از عوامل خطر آن باشد.
نارسایی قلبی (HF): ناتوانی قلب برای پمپ کردن خون کافی، که به انواع مختلفی مانند HF با کسر جهشی کاهش‌یافته (HFrEF)، حفظ‌شده (HFpEF) یا متوسط (HFmrEF) تقسیم می‌شود. نوع HFpEF معمولاً با فشار خون بالا در افراد مسن ارتباط دارد.
آریتمی‌ها: اختلالات ریتم قلب مانند فیبریلاسیون دهلیزی (AFib)، که خطر سکته مغزی را افزایش می‌دهد، یا تاکی‌کاردی بطنی.
بیماری‌های دریچه‌ای: شامل تنگی آئورت (AS) یا نارسایی دریچه میترال، که درمان آن‌ها در راهنماهای جدید بر جراحی و تعویض دریچه تمرکز دارد.
کاردیومیوپاتی‌ها: آسیب عضله قلب، اعم از نوع دیلاته شده (DCM) یا هیپرتروفیک (HCM)، که معمولاً ماهیت ژنتیکی دارند و آزمایش‌های ژنتیکی برای تشخیص آن‌ها مفید هستند.
بیماری‌های عروقی محیطی (PAD): آترواسکلروز شریان‌های محیطی مانند پا یا کاروتید که خطر تشکیل آمبولی را افزایش می‌دهد.
سایر موارد: مانند پریکاردیت یا میوکاردیت که بر تشخیص زودهنگام آن‌ها تاکید فراوانی شده است.

عوامل خطر بیماری‌های قلبی عروقی

عوامل خطر مرتبط با بیماری‌های قلبی عروقی معمولاً به دو گروه تقسیم می‌شوند. تأکید زیادی بر استفاده از ابزار پیشگیری برای ارزیابی دقیق ریسک ده‌ساله بیماری‌ها وجود دارد.

عوامل غیرقابل تغییر که بر سلامت قلب و عروق تأثیر می‌گذارند شامل موارد زیر هستند:

سن: خطر بیماری‌های قلبی عروقی از 55 سالگی برای مردان و 65 سالگی برای زنان به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
جنسیت: مردان بیشتر در معرض خطر هستند، اما پس از یائسگی، زنان و مردان به‌طور مساوی در معرض خطر قرار می‌گیرند.
سابقه خانوادگی و ژنتیک: مطالعات “پلی‌ژنیک ریسک اسکور (PRS)” می‌تواند به پیش‌بینی بهتر ریسک کمک کند.
نژاد/قومیت: در میان جمعیت آسیایی، خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی معمولاً بیشتر است.

در ایران، فشار خون سیستولیک و کلسترول غیر-HDL مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سلامت قلب و عروق شناخته شده‌اند. پیش‌بینی می‌شود شیوع بیماری‌های قلبی عروقی تا سال 2050 حدود 90 درصد افزایش یابد.

علائم شایع بیماری‌های قلبی عروقی

علائم ممکن است به صورت حاد یا مزمن ظاهر شوند و شامل موارد زیر هستند:

احساس درد یا فشار در قفسه سینه، بازوها، گردن یا فک (که به عنوان آنژین شناخته می‌شود).
تنگی نفس، خستگی غیرعادی یا سرگیجه.
ضربان قلب نامنظم یا غش کردن.
تورم اندام‌ها (ادم)، که اغلب در نارسایی قلبی دیده می‌شود.
حالت تهوع یا استفراغ، به‌ویژه در زنان.

در ایران، سن ابتلا به حملات قلبی به 35 سال کاهش یافته است و بسیاری از جوانان نسبت به این علائم بی‌توجه هستند. در صورت مشاهده هرگونه علائم مشکوک، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.

آزمایش‌های کمک‌کننده برای تشخیص بیماری‌های قلبی عروقی

آزمایش‌های آزمایشگاهی نقش مهمی در تشخیص، ارزیابی ریسک و نظارت بر درمان دارند. طبق استانداردهای انجمن قلب آمریکا (AHA)، کالج قلب و عروق آمریکا (ACC)، و انجمن قلب اروپا (ESC)، این آزمایش‌ها عمدتاً بر اندازه‌گیری بیومارکرها متمرکز هستند.

پروفایل لیپیدی (Lipid Profile)

پروفایل لیپیدی که شامل کلسترول مجموع، LDL، HDL، تری‌گلیسرید و Lp(a) است، ابزاری ساده اما قدرتمند برای ارزیابی سلامت قلب محسوب می‌شود. مقادیر نرمال شامل کلسترول کمتر از 200، LDL زیر 100 و HDL بالای 60 mg/dL است. این آزمایش از سن 20 سالگی به‌صورت چکاپ سالانه توصیه می‌شود. با پیشرفت فناوری، ترکیب مارکرهای apoB و Lp(a) دقت پیش‌بینی بیماری‌ها را افزایش داده است.

نوروَن‌های نشانگر قلبی (Cardiac Biomarkers)

این دسته آزمایش‌ها شامل تروپونین (hs-cTnT یا hs-cTnI) به عنوان حساس‌ترین بیومارکر برای تشخیص حمله قلبی است. مشاهده سطوح بالاتر از 99 درصد نرمال، با آسیب جدی قلب مرتبط است. همچنین CK-MB و میوگلوبین برای ارزیابی آسیب شدید کاربرد دارند. قابل ذکر است که در سال 2025 استفاده از تروپونین علاوه بر سلامت قلب، در پیش‌بینی ریسک سرطان نیز مورد توجه قرار گرفته است.

BNP و NT-proBNP

این مارکرها، خصوصاً NT-proBNP، نقش مهمی در تشخیص نارسایی قلبی دارند. مقادیر بالاتر از 125 pg/mL نشان‌دهنده احتمال HF یا نارسایی قلبی است. همچنین، این آزمایش به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی در نظارت بر درمان بیمارانی که دچار مشکلات قلبی هستند، مطرح می‌شود.

CRP و hs-CRP

hs-CRP به‌عنوان یک نشانگر التهابی برای سلامت قلب شناخته شده است. سطح بالاتر از 2 mg/L می‌تواند نشان‌دهنده التهاب و افزایش خطر بیماری‌های قلبی عروقی باشد. این آزمایش به‌طور ویژه برای افراد پرریسک توصیه می‌شود.

آزمایش‌های متابولیک

تشخیص دیابت و مدیریت آن یکی دیگر از عوامل محافظت از سلامت قلب است. گلوکز ناشتا و HbA1c (با مقدار بیشتر از 6.5 درصد) ابزاری استاندارد برای بررسی این موضوع هستند. همچنین آزمایش هموسیستئین در بررسی احتمال ایجاد ترومبوز و مشکلات جریان خون نقش حیاتی دارد.

آزمایش‌های نوین و ژنتیکی

با گذشت زمان، فناوری‌های جدیدی وارد دنیای آزمایش‌های پزشکی شده‌اند. بیومارکرهای نوظهوری مثل sST2 و Gal-3 برای بررسی فیبروز قلب و miRNA برای تشخیص CAD زودرس معرفی شده‌اند. مطالعات نشان می‌دهند این آزمایش‌ها دقت بیشتری در تشخیص اولیه دارند. علاوه بر موارد فوق، آزمایش‌های ژنتیکی مانند PRS (Polygenic Risk Score) یا آنالیز HCM نیز برای ارزیابی ریسک کلی پیشنهاد می‌شود.

آزمایشگاه‌ پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم با تجهیزات پیشرفته آماده ارائه این خدمات است. روش نمونه‌گیری اغلب خون بوده و برای برخی آزمایش‌ها نیاز به ناشتا بودن توصیه می‌شود. با به‌روز نگه داشتن اطلاعات و انجام منظم این آزمایش‌ها، می‌توان سلامت قلب را بهبود بخشید و زندگی سالم‌تری را تجربه کرد.

پیشگیری و مدیریت

پیشگیری با تغییر سبک زندگی، شامل فعالیت بدنی حداقل 150 دقیقه در هفته، استفاده از رژیم مدیترانه‌ای، و ترک سیگار امکان‌پذیر است. علاوه بر این، داروهای پیشگیرانه مانند استاتین‌ها نقش کلیدی ایفا می‌کنند. در ایران برنامه ملی PEN توسط وزارت بهداشت برای کنترل بیماری‌های قلبی-عروقی اجرا شده است. مدیریت بیماری نیز شامل استفاده از دارو، جراحی‌های تخصصی، و پایش دقیق آزمایشگاهی می‌شود.

نتیجه‌گیری

بیماری‌های قلبی-عروقی قابل پیشگیری و کنترل هستند، اما تشخیص زودهنگام از طریق آزمایش‌های تشخیصی اهمیت ویژه‌ای دارد. با توجه به افزایش موارد این بیماری در ایران و آمار 160 هزار مرگ سالانه، انجام چکاپ‌های منظم در مراکز معتبر مانند آزمایشگاه‌ پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم توصیه می‌شود. اتخاذ سبک زندگی سالم تأثیر بسزایی در کاهش خطر خواهد داشت.

Reference:

https://www.ahajournals.org