مروری بر بیماری‌های گوارشی: تشخیص و درمان‌های نوین، چالش‌ها و فرصت‌ها در مراقبت‌های گوارشی در ایران و چشم‌انداز آینده

مقدمه

دستگاه گوارش، سیستمی شگفت‌انگیز و پیچیده در بدن انسان، نقشی حیاتی در هضم غذا، جذب مواد مغذی و دفع مواد زائد ایفا می‌کند. سلامت این دستگاه به‌طور مستقیم بر سلامت عمومی، سطح انرژی و کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد. متأسفانه، سبک زندگی مدرن، رژیم‌های غذایی نامناسب، استرس مزمن و عوامل محیطی دیگر، شیوع بیماری‌های گوارشی را در سراسر جهان، از جمله ایران، به‌شدت افزایش داده است. این گزارش با هدف ارتقاء آگاهی، در 6 بخش به بررسی جامع و به‌روز شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی، علائم هشداردهنده، راهبردهای پیشگیری و مدیریت و همچنین جدیدترین پیشرفت‌ها در تشخیص و درمان این بیماری‌ها می‌پردازد. در آخرین بخش از مقاله ” مروری بر بیماری‌های گوارشی” به مباحث تشخیص و درمان‌های نوین، چالش‌ها و فرصت‌ها در مراقبت‌های گوارشی در ایران و چشم‌انداز آینده پرداخته خواهد شد.

بخش چهارم: تشخیص و درمان‌های نوین

پزشکی مدرن ابزارهای دقیقی برای تشخیص و درمان بیماری‌های گوارشی ارائه می‌دهد که به‌سرعت در حال پیشرفت هستند.

۱. تشخیص‌های نوین

تکنیک‌های تشخیصی جدید، دقت و راحتی بیشتری را برای بیماران فراهم می‌کنند:

تست‌های غیرتهاجمی:
- بیوپسی مایع (Liquid Biopsy): این روش شامل بررسی DNA تومور در گردش (ctDNA)، DNA آزاد سلولی (cfDNA) و سلول‌های تومور در گردش (CTCs) در خون است. این تست‌ها برای تشخیص سرطان‌های مری، معده، روده بزرگ، پانکراس و کبد (HCC) کاربرد دارند. بیوپسی مایع کم‌تهاجمی است و امکان پایش دینامیک تومور را فراهم می‌کند.
- تست‌های DNA مبتنی بر مدفوع: تست‌های DNA مبتنی بر مدفوع مانند Cologuard برای غربالگری سرطان روده بزرگ تأیید شده‌اند و حساسیت بالایی (حدود ۹۲ درصد برای CRC) دارند. این تست‌ها ضایعات غیرخونریزی‌دهنده را نیز شناسایی می‌کنند.
- آنالیز ترکیبات آلی فرار (VOC) در بازدم: این روش غیرتهاجمی و سریع، پتانسیل بالایی به عنوان بیومارکر برای تشخیص بیماری‌های گوارشی مانند IBD، IBS، SIBO و دیس‌بیوزیس روده بزرگ دارد. VOCهای مرتبط با بیماری‌های گوارشی می‌توانند از مدفوع، ادرار و بازدم جمع‌آوری شوند.
- آنالیز میکروبیوم دهان: این روش برای تشخیص سرطان معده و مری در حال بررسی است.
- کپسول آندوسکوپی (Capsule Endoscopy): این روش غیرتهاجمی شامل بلعیدن کپسولی کوچک حاوی دوربین است که تصاویر را از دستگاه گوارش ثبت می‌کند. برای بررسی روده کوچک و مری کاربرد دارد و دید خوبی را فراهم می‌کند.
- بیومارکرهای اگزوزومی (Exosomal Biomarkers): اگزوزوم‌ها وزیکول‌های کوچکی هستند که توسط سلول‌ها آزاد می‌شوند و حاوی miRNA و پروتئین‌هایی مانند GPC1 هستند. این بیومارکرها دقت تشخیصی بالایی (تا ۱۰۰ درصد حساسیت و اختصاصیت در برخی مطالعات) برای سرطان‌های پانکراس، روده بزرگ و کبد نشان داده‌اند.
- آزمایش متیلاسیون مدفوع (Fecal Methylation Testing): این آزمایش برای تشخیص سرطان روده بزرگ استفاده می‌شود و حساسیت ۷۵-۹۰ درصد و اختصاصیت بیش از ۸۵ درصد دارد.
- رادیومیکس مبتنی بر هوش مصنوعی (AI-Driven Radiomics): این روش با استفاده از هوش مصنوعی، ویژگی‌های کمی را از تصاویر پزشکی استخراج می‌کند تا تهاجمی بودن تومور را پیش‌بینی کند.
تصویربرداری پیشرفته:
- اولتراسونوگرافی، MRI، آندوسونوگرافی و الاستوگرافی: این روش‌ها اطلاعات دقیقی از دستگاه گوارش فراهم می‌کنند. MRI به‌ویژه برای کبد، پانکراس و رکتوم برتری دارد و بدون اشعه ایکس است.
- سی‌تی اسکن (CT Scan) و سی‌تی کولونوگرافی (کولونوسکوپی مجازی): سی‌تی اسکن تصاویر مقطعی با کیفیت بالا از اندام‌های داخلی فراهم می‌کند. کولونوسکوپی مجازی یک نوع سی‌تی اسکن است که برای مشاهده داخل روده بزرگ بدون نیاز به ورود دوربین استفاده می‌شود.
- تصویربرداری با هوش مصنوعی (AI-Enhanced Imaging): هوش مصنوعی دقت تشخیص را در روش‌هایی مانند آندوسکوپی، سی‌تی اسکن و MRI افزایش می‌دهد و امکان شناسایی ضایعات کوچک و پیش‌سرطانی را در مراحل اولیه فراهم می‌کند.
ابزارهای غربالگری ژنتیکی:
- پیشرفت‌های سریع در ژنتیک، درک ما را از عوامل ژنتیکی بسیاری از اختلالات گوارشی افزایش داده است. تست‌های ژنتیکی شامل توالی‌یابی کامل اگزوم (WES)، تجزیه و تحلیل واریانت‌های تعداد کپی (CNV)، توالی‌یابی سنگر (Sanger Sequencing) و MLPA هستند. این تست‌ها برای تشخیص استعداد ژنتیکی به بیماری‌هایی مانند سرطان روده بزرگ، سرطان معده، بیماری سلیاک و IBD استفاده می‌شوند. با این حال، هزینه بالا و کمبود مشاوران ژنتیک، به‌ویژه در مناطق روستایی، از چالش‌های دسترسی به این تست‌ها هستند.

۲. درمان‌های پیشرفته

داروهای نوین:
- مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs): برای کنترل ریفلاکس و درمان زخم‌های گوارشی کاربرد دارند.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: برای ریشه‌کن کردن pylori استفاده می‌شوند.
- داروهای بیولوژیک برای IBD: این داروها با هدف قرار دادن پروتئین‌های خاص سیستم ایمنی که باعث التهاب می‌شوند، عمل می‌کنند. کلاس‌های اصلی شامل مسدودکننده‌های TNF-alpha (مانند اینفلیکسیماب، آدالیموماب)، مسدودکننده‌های اینتگرین (مانند ودولیزوماب) و مسدودکننده‌های اینترلوکین (مانند اوستکینوماب) هستند. ودولیزوماب، که به صورت IV و SC در دسترس است، به دلیل ایمنی بالا و اثربخشی در هر دو بیماری کرون و کولیت اولسراتیو، یک پیشرفت هیجان‌انگیز محسوب می‌شود. بایوسیمیلارها (داروهای مشابه بیولوژیک اصلی) نیز در حال ورود به بازار هستند.
- داروهای جدید برای IBS: تحقیقات اخیر بر روی آگونیست‌های گیرنده دلتا-اپیوئید (DOP) متمرکز شده است که ممکن است با هدف قرار دادن سیستم عصبی مرکزی (به‌جای روده به‌طور مستقیم) علائم IBS را کاهش دهند. این داروها پتانسیل بهبود درد شکم و تنظیم حرکات روده را دارند و ممکن است اثرات ضد استرس و تنظیم‌کننده عاطفی نیز داشته باشند.
تمرکز بر میکروبیوم روده:
- تحقیقات جدید نشان می‌دهد که تعادل باکتری‌های روده نقش اساسی در سلامت دارد.
- پروبیوتیک‌های نسل بعدی (Next-Generation Probiotics): این پروبیوتیک‌ها با مکانیسم‌هایی مانند رقابت با پاتوژن‌ها، بهبود سد مخاطی روده، تعدیل سیستم ایمنی و سنتز انتقال‌دهنده‌های عصبی، به سلامت روده کمک می‌کنند.
- پیوند میکروبیوتای مدفوع (Fecal Microbiota Transplantation – FMT): FMT به عنوان مؤثرترین درمان برای عفونت‌های مکرر کلستریدیوم دیفیسیل (rCDI) شناخته شده است و با بازگرداندن تعادل میکروبیوم روده، از آنتی‌بیوتیک‌ها پیشی گرفته است. FMT یک گزینه درمانی نسبتاً کم‌هزینه محسوب می‌شود. با این حال، نگرانی‌هایی در مورد استانداردسازی و ایمنی آن وجود دارد که نیاز به تحقیقات بیشتر در مورد درمان‌های مبتنی بر میکروبیوم را ایجاب می‌کند.
- کنسرسیوم‌های باکتریایی مهندسی‌شده و پست‌بیوتیک‌ها: این درمان‌ها چشم‌اندازهای هیجان‌انگیزی را برای مداخلات هدفمند میکروبیوم ارائه می‌دهند.
جراحی‌های کم‌تهاجمی و رباتیک:
- روش‌های لاپاراسکوپیک و رباتیک (مانند سیستم جراحی داوینچی) جراحی‌های گوارشی را با درد کمتر، بهبودی سریع‌تر و عوارض کمتر همراه کرده‌اند. جراحی رباتیک در درمان سرطان‌های دستگاه گوارش در حال گسترش است. سیستم داوینچی دید سه‌بعدی با کیفیت بالا، ابزارهای با قابلیت حرکت بیشتر از دست انسان و دقت بالا را برای جراح فراهم می‌کند. کاربردهای آن شامل جراحی‌های چاقی، کیسه صفرا، فتق، ریفلاکس اسید (فوندوپلیکاسیون نیسن)، معده، پانکراس، روده کوچک و طحال می‌شود.

بخش پنجم: چالش‌ها و فرصت‌ها در مراقبت‌های گوارشی در ایران

سیستم مراقبت‌های بهداشتی در ایران، با وجود پیشرفت‌های قابل توجه، در زمینه بیماری‌های گوارشی با چالش‌ها و فرصت‌های خاصی مواجه است.

۱. دسترسی به تشخیص و درمان‌های پیشرفته

چالش‌ها:
- نابرابری‌های منطقه‌ای: توزیع متخصصان گوارش در ایران نابرابر است؛ استان‌های تهران، یزد و اصفهان بیشترین تعداد متخصصان را دارند، در حالی که استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان شمالی کمترین تعداد را دارند. این نابرابری دسترسی به مراقبت‌های تخصصی را در مناطق محروم دشوار می‌کند.
- هزینه و دسترسی به تشخیص‌های پیشرفته: دسترسی به برخی از روش‌های تشخیصی پیشرفته مانند کپسول آندوسکوپی و تست‌های ژنتیکی ممکن است در همه مناطق ایران یکسان نباشد. هزینه‌های بالای تشخیص و درمان، به‌ویژه در مناطق روستایی، می‌تواند مانعی برای بیماران باشد.
- عدم وجود برنامه‌های غربالگری ملی جامع: ایران فاقد استراتژی‌های غربالگری ملی برای سرطان معده است، با وجود اینکه یک کشور با خطر متوسط محسوب می‌شود.
- محدودیت دسترسی به درمان‌های بیولوژیک: با وجود اثربخشی بالای داروهای بیولوژیک برای IBD، هزینه‌های بالای آن‌ها می‌تواند دسترسی بیماران را محدود کند.
- عوامل فرهنگی: در ایران، ۴۰.۳ درصد از بیماران گوارشی از درمان‌های مکمل و جایگزین (CAM) استفاده می‌کنند که عمدتاً شامل داروهای گیاهی است. تنها ۱۴.۹ درصد از این بیماران استفاده از CAM را به پزشکان خود اطلاع می‌دهند. این امر می‌تواند بر مدیریت درمان و پایش بیماری تأثیر بگذارد.
فرصت‌ها:
- تقویت شبکه مراقبت‌های بهداشتی اولیه (PHC): ایران از سال ۱۹۸۰ شبکه مراقبت‌های بهداشتی اولیه را توسعه داده است که خدمات مؤثری را در سراسر کشور، به‌ویژه در مناطق محروم، ارائه می‌دهد. این شبکه می‌تواند بستری برای برنامه‌های پیشگیری و تشخیص زودهنگام بیماری‌های گوارشی باشد.
- توسعه تله‌مدیسین (Telemedicine): استفاده از تله‌مدیسین در ایران، به‌ویژه پس از همه‌گیری کووید-۱۹، گسترش یافته است. تله‌مدیسین پتانسیل بهبود دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، افزایش قابلیت‌های تشخیصی و ارائه مراقبت‌های شخصی‌سازی‌شده را دارد، به‌ویژه با توجه به توزیع نابرابر پزشکان و پراکندگی جمعیت.
- ثبت ملی سرطان: ایران دارای ثبت ملی سرطان است که ۱۰۰ درصد جمعیت را پوشش می‌دهد. این داده‌ها می‌توانند برای برنامه‌ریزی سیاست‌های کنترل سرطان و تخصیص منابع استفاده شوند.
- مراکز تحقیقاتی و همکاری‌های بین‌المللی: ایران دارای مراکز تحقیقاتی فعال در زمینه بیماری‌های گوارشی و کبدی است که در مطالعات کوهورت بزرگ و پروژه‌های بین‌المللی مشارکت دارند. این همکاری‌ها فرصتی برای انتقال دانش و فناوری‌های نوین فراهم می‌کند.

۲. آگاهی عمومی و سواد سلامت

چالش‌ها:
- سواد سلامت ناکافی: یافته‌ها نشان می‌دهد که جمعیت بزرگسال ایران دارای سطح سواد سلامت ناکافی است (۴۵.۷ درصد ناکافی و ۳۶.۳ درصد متوسط). این امر بر دسترسی به مراقبت‌ها، نتایج سلامت و مشارکت در برنامه‌های غربالگری و پیشگیری تأثیر منفی می‌گذارد.
- کمبود آگاهی در مورد سرطان معده: در شمال ایران، که منطقه پرخطری برای سرطان معده است، آگاهی عمومی در مورد عوامل خطر، علائم، روش‌های پیشگیری و اهمیت تشخیص زودهنگام سرطان معده به‌طور تأسف‌باری پایین است.
فرصت‌ها:
- کمپین‌های ملی آگاهی‌بخشی: انجمن گوارش و کبد ایران به‌طور منظم “هفته سلامت گوارش” را برگزار می‌کند که شامل سمینارها و کمپین‌های آگاهی‌بخشی با هدف ارتقاء سلامت گوارش می‌شود.
- نمایشگاه‌های سلامت: نمایشگاه‌هایی مانند “نمایشگاه سلامت ایران” بستری برای نمایش پیشرفت‌ها در حوزه سلامت و ارتقاء دانش‌بنیان در کشور فراهم می‌کنند.
- همکاری با سازمان‌های بین‌المللی: وزارت بهداشت ایران با سازمان جهانی بهداشت (WHO) برای تقویت سیستم سلامت و همسوسازی اولویت‌های ملی با استراتژی‌های جهانی همکاری می‌کند. این همکاری‌ها می‌تواند به طراحی برنامه‌های آگاهی‌بخشی مؤثرتر کمک کند.

۳. نقش عوامل محلی و فرهنگی

عوامل غذایی محلی: الگوهای غذایی سنتی و مدرن در ایران، مانند مصرف بالای غذاهای فرآوری‌شده شور و چربی‌های هیدروژنه، می‌توانند بر شیوع بیماری‌های گوارشی تأثیر بگذارند.
مصرف مواد مخدر: مصرف تریاک به عنوان یک عامل خطر برای GERD در ایران شناسایی شده است.
عوامل اجتماعی و فرهنگی در دسترسی به مراقبت: تفاوت در درک افراد، کنترل فرهنگی، باورهای مذهبی و انگ‌های اجتماعی می‌توانند موانع فرهنگی در دسترسی به خدمات بهداشتی ایجاد کنند. این عوامل باید در طراحی مداخلات بهداشتی در نظر گرفته شوند.

بخش ششم: چشم‌انداز آینده: پزشکی شخصی‌سازی‌شده و هوش مصنوعی

آینده مراقبت‌های گوارشی با ادغام هوش مصنوعی (AI)، داده‌های بزرگ (Big Data) و رویکردهای پزشکی شخصی‌سازی‌شده در حال شکل‌گیری است. این پیشرفت‌ها پتانسیل تغییر نحوه تشخیص، درمان و مدیریت بیماری‌های گوارشی را دارند.

۱. هوش مصنوعی در تشخیص و درمان

تشخیص دقیق‌تر و زودهنگام: هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌های یادگیری عمیق، در حال متحول کردن تشخیص بیماری‌های گوارشی، به‌ویژه سرطان‌ها هستند. این فناوری‌ها دقت تشخیص را در روش‌هایی مانند آندوسکوپی افزایش می‌دهند و امکان شناسایی ضایعات پیش‌سرطانی و تومورهای کوچک را در مراحل اولیه فراهم می‌کنند. هوش مصنوعی می‌تواند حجم زیادی از تصاویر کپسول آندوسکوپی را با دقت بالا تحلیل کند و بار کاری دستی را کاهش دهد.
آنالیز پیش‌بینی‌کننده: یکی از جذاب‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی در گوارش، قابلیت آنالیز پیش‌بینی‌کننده است. با استفاده از مجموعه‌های داده بزرگ شامل اطلاعات تصویربرداری، داده‌های ژنتیکی و سوابق پزشکی بیماران، هوش مصنوعی می‌تواند به پیش‌بینی پیشرفت بیماری و خطرات عود برای شرایطی مانند سرطان روده بزرگ یا IBD کمک کند. این قابلیت، تمرکز را از مراقبت واکنشی به مراقبت فعال و پیشگیرانه تغییر می‌دهد.
کشف بیومارکر و توسعه دارو: هوش مصنوعی در آنالیز داده‌های پیچیده (مانند ویدئوهای آندوسکوپی، مطالعات تصویربرداری، توالی‌های ژنومی و پروفایل‌های میکروبیوم) برای کشف بیومارکرهای جدید که به تشخیص و اهداف درمانی کمک می‌کنند، برتری دارد. همچنین می‌تواند با تحلیل تعاملات مولکولی و نتایج بالینی، کاربردهای جدیدی برای داروهای موجود شناسایی کند (بازمصرف داروها)، که هزینه‌های توسعه را کاهش داده و زمان ورود درمان‌ها به بازار را تسریع می‌بخشد.
بهینه‌سازی کارآزمایی‌های بالینی: هوش مصنوعی می‌تواند جنبه‌های مختلف کارآزمایی‌های بالینی را ساده‌سازی کند، که به‌ویژه در تحقیقات گوارشی که شرایط اغلب شامل مسیرهای درمانی و پیگیری پیچیده‌ای هستند، مفید است.

۲. پزشکی شخصی‌سازی‌شده و داده‌های بزرگ

ادغام داده‌های چندوجهی: آینده مراقبت‌های گوارشی به سمت سیستم‌های تشخیصی جامع‌تر پیش می‌رود که داده‌های چندوجهی شامل اطلاعات ژنتیکی، داده‌های تصویربرداری و اطلاعات بالینی را ترکیب می‌کنند تا دیدگاهی جامع از سلامت بیمار ارائه دهند.
پروفایلینگ شخصی‌سازی‌شده میکروبیوم: دانش فزاینده در مورد نقش میکروبیوتای روده در اختلالات گوارشی، نیاز به رویکردهای پزشکی دقیق را برجسته می‌کند. پروفایلینگ شخصی‌سازی‌شده میکروبیوم می‌تواند مداخلات هدفمند را برای بهینه‌سازی نتایج درمانی هدایت کند.
چالش‌ها: با وجود پتانسیل عظیم، چالش‌هایی مانند استانداردسازی داده‌ها، نگرانی‌های اخلاقی در مورد تصمیم‌گیری مبتنی بر هوش مصنوعی و اطمینان از دسترسی عادلانه به این فناوری‌ها همچنان حیاتی هستند. زیرساخت‌های محاسباتی قوی برای مدیریت و تفسیر داده‌های بزرگ بیولوژیکی و تصویربرداری ضروری است. همچنین، اطمینان از عدم سوگیری الگوریتم‌های هوش مصنوعی و ادغام موفقیت‌آمیز هوش مصنوعی با مهارت‌های بالینی انسانی، نیازمند آموزش ساختاریافته برای ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی است.

نتیجه‌گیری: سلامت گوارش، بنیان سلامت کل بدن

دستگاه گوارش تنها مجموعه‌ای از لوله‌ها و اعضا نیست؛ بلکه یک اکوسیستم هوشمند است که با مغز، سیستم ایمنی و سلامت عمومی شما در ارتباط تنگاتنگ قرار دارد. شیوع فزاینده بیماری‌های گوارشی در ایران و جهان، که تحت تأثیر سبک زندگی مدرن، استرس، رژیم‌های غذایی نامناسب و عوامل محیطی قرار دارد، اهمیت شناخت و مدیریت این بیماری‌ها را دوچندان می‌کند.

پیشرفت‌های اخیر در درک پاتوفیزیولوژی پیچیده بیماری‌هایی مانند GERD، IBS، IBD، زخم‌های گوارشی، سلیاک و NAFLD و همچنین سرطان‌های گوارشی، راه را برای رویکردهای تشخیصی و درمانی نوین هموار کرده است. از بیوپسی مایع و تصویربرداری پیشرفته با هوش مصنوعی گرفته تا داروهای بیولوژیک هدفمند و درمان‌های مبتنی بر میکروبیوم مانند FMT، افق‌های جدیدی در بهبود نتایج بیماران گشوده شده است. جراحی‌های کم‌تهاجمی و رباتیک نیز تحولی در رویکردهای درمانی ایجاد کرده‌اند.

با این حال، چالش‌هایی در دسترسی عادلانه به این پیشرفت‌ها، به‌ویژه در مناطقی مانند ایران، وجود دارد که ناشی از نابرابری‌های منطقه‌ای، هزینه‌های بالا و موانع فرهنگی است. سواد سلامت پایین در جامعه نیز مانعی برای پیشگیری و تشخیص زودهنگام محسوب می‌شود.

برای بهبود سلامت گوارش در سطح جامعه، یک رویکرد جامع و چندوجهی ضروری است. این رویکرد شامل موارد زیر می‌شود:

افزایش آگاهی عمومی: از طریق کمپین‌های هدفمند و آموزش‌های بهداشتی، مردم باید در مورد علائم هشداردهنده، عوامل خطر و اهمیت غربالگری منظم آگاه شوند.
اصلاح سبک زندگی: ترویج رژیم غذایی سالم، فعالیت بدنی منظم و تکنیک‌های مدیریت استرس، سنگ بنای پیشگیری از بسیاری از بیماری‌های گوارشی است.
تقویت زیرساخت‌های بهداشتی: گسترش دسترسی به تشخیص‌های پیشرفته و درمان‌های نوین، به‌ویژه در مناطق محروم، از طریق سرمایه‌گذاری در تله‌مدیسین و برنامه‌های ملی.
پزشکی شخصی‌سازی‌شده: بهره‌گیری از هوش مصنوعی، داده‌های بزرگ و پروفایلینگ ژنتیکی و میکروبیوم برای ارائه درمان‌های متناسب با نیازهای هر بیمار.
تحقیقات و همکاری‌های بین‌المللی: تداوم تحقیقات برای کشف مکانیسم‌های جدید بیماری‌ها و توسعه درمان‌های نوآورانه، با تأکید بر همکاری‌های جهانی و منطقه‌ای.

با گوش دادن به بدن خود، شناخت علائم هشداردهنده، اتخاذ یک سبک زندگی سالم و انجام غربالگری‌های به‌موقع، می‌توانید از بسیاری از بیماری‌های جدی گوارشی پیشگیری کرده و کیفیت زندگی خود را به‌طور چشمگیری بهبود بخشید. به یاد داشته باشید، سلامت شما باارزش‌ترین دارایی شماست و دانش، اولین قدم برای محافظت از آن است.

Reference:

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3771215/