مقدمه
سرطان تخمدان یکی از چالش‌های مهم سلامت زنان در سراسر جهان است و در ایران به‌عنوان هشتمین سرطان شایع در زنان با نرخ بروز استاندارد شده سنی 4.1 در هر 100,000 زن شناخته می‌شود. این بیماری اغلب در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود که منجر به پیش‌آگهی ضعیف و نرخ بقای 5 ساله حدود 55٪ و 10 ساله 45٪ در ایران می‌شود. در مقایسه با کشورهای شرقی، ایران نرخ بقای بهتری دارد، اما همچنان نیاز به تشخیص زودهنگام و درمان‌های مؤثر وجود دارد. عوامل ژنتیکی نقش مهمی در بروز این بیماری دارند و درک این عوامل می‌تواند به پیشگیری، تشخیص زودهنگام و درمان شخصی‌سازی‌شده کمک کند. این مقاله به بررسی ژنتیک سرطان تخمدان، آزمایش‌های ژنتیکی و مشاوره ژنتیک می‌پردازد.
ژنتیک سرطان تخمدان
سرطان تخمدان یک بیماری ناهمگن است که شامل انواع مختلفی از جمله سرطان اپی‌تلیال (مانند سروز با درجه بالا، سروز با درجه پایین، موسینوس، اندومتریوئید و سلول شفاف) است. حدود 20٪ از موارد سرطان تخمدان به جهش‌های ژنتیکی ارثی مرتبط هستند. مهم‌ترین ژن‌های مرتبط با این بیماری عبارتند از:
- BRCA1 و BRCA2: این ژن‌ها نقش کلیدی در ترمیم DNA دارند. جهش در BRCA1 خطر ابتلا به سرطان تخمدان را تا 40-60٪ و در BRCA2 تا 20-35٪ افزایش می‌دهد، در حالی که خطر در جمعیت عمومی تنها 1.6٪ است. این جهش‌ها همچنین با سرطان پستان، پروستات و پانکراس مرتبط هستند.
- سایر ژن‌ها: ژن‌هایی مانند BRIP1 (خطر حدود 6٪)، RAD51C و RAD51D (خطر حدود 10٪)، PALB2 (خطر حدود 5٪) و ژن‌های ترمیم ناهماهنگی (مانند MLH1، MSH2، MSH6 و PMS2 که باعث سندرم لینچ می‌شوند) نیز خطر سرطان تخمدان را افزایش می‌دهند.
- نقایص ترمیم همولوگ (HRD): حدود 41-50٪ از موارد سرطان تخمدان دارای نقص در ترمیم همولوگ هستند که پاسخ به درمان‌های مهارکننده PARP را پیش‌بینی می‌کند.
- سایر عوامل ژنتیکی: جهش‌های TP53 (در بیش از 90٪ موارد)، KRAS، PIK3CA و تقویت CCNE1 (در بیش از 20٪ موارد سروز با درجه بالا) نیز در ایجاد سرطان تخمدان نقش دارند.
ژنتیک سرطان تخمدان در ایران
در ایران، داده‌های خاص در مورد ژنتیک سرطان تخمدان محدود است، اما مطالعات روی سرطان پستان نشان‌دهنده وجود جهش‌های BRCA1 و BRCA2 در جمعیت ایرانی است. به‌عنوان مثال، یک مرور سیستماتیک نشان داد که جهش‌های بنیان‌گذار یهودیان اشکنازی (185delAG و 5382insC در BRCA1) در بیماران ایرانی مبتلا به سرطان پستان با نرخ‌های 0.75٪ و 0.13٪ دیده می‌شود. از آنجا که این جهش‌ها با سرطان تخمدان نیز مرتبط هستند، احتمال وجود آن‌ها در بیماران ایرانی مبتلا به سرطان تخمدان وجود دارد. مطالعه‌ای در ایران با همکاری دانشگاه تورنتو در حال بررسی فرکانس جهش‌های BRCA1، BRCA2، PALB2 و RAD51C در بیماران مبتلا به سرطان پستان است که ممکن است شامل موارد سرطان تخمدان نیز باشد. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتر برای شناسایی الگوهای ژنتیکی خاص در جمعیت ایرانی وجود دارد.
| عامل ژنتیکی | جزئیات | میزان شیوع/آمار | |
| جهش‌های BRCA1/2 | خطر بالای سرطان تخمدان و پستان | 40-60٪ (BRCA1)، 20-35٪ (BRCA2) | |
| نقص ترمیم همولوگ (HRD) | پیش‌بینی پاسخ به مهارکننده‌های PARP | 41-50٪ موارد سرطان تخمدان | |
| BRIP1، RAD51C، RAD51D | افزایش خطر سرطان تخمدان | 5-10٪ | |
| شایع در سرطان سروز با درجه بالا | بیش از 90٪ |
آزمایش‌های ژنتیکی برای سرطان تخمدان
آزمایش‌های ژنتیکی برای شناسایی جهش‌های مرتبط با خطر سرطان تخمدان استفاده می‌شوند. این آزمایش‌ها معمولاً شامل نمونه‌گیری از خون یا بزاق برای بررسی ژن‌هایی مانند BRCA1/2، PALB2، RAD51C و ژن‌های سندرم لینچ است. افرادی که باید آزمایش ژنتیکی را در نظر بگیرند عبارتند از:
- افرادی با سابقه شخصی یا خانوادگی سرطان تخمدان یا پستان.
- افرادی با چندین مورد سرطان در خانواده، به‌ویژه در سنین پایین.
- افرادی با اصل و نسب خاص (مانند یهودیان اشکنازی) یا سندرم‌های ارثی مانند لینچ.
آزمایش ژنتیکی در ایران
در ایران، آگاهی عمومی در مورد آزمایش‌های ژنتیکی پایین است و دسترسی به این خدمات ممکن است به دلیل هزینه‌های بالا و کمبود مراکز تخصصی محدود باشد. با این حال، مراکز تخصصی خدمات آزمایش ژنتیکی را ارائه می‌دهند. یک مطالعه نشان داد که 88٪ از زنان ایرانی در تهران مایل به انجام آزمایش ژنتیکی BRCA در صورت رایگان بودن هستند.
مشاوره ژنتیک
مشاوره ژنتیک فرایندی است که به افراد کمک می‌کند تا نتایج آزمایش‌های ژنتیکی را درک کنند، خطرات را ارزیابی کنند و گزینه‌های پیشگیری یا درمان را بررسی کنند. مشاوران ژنتیک اطلاعات مربوط به سابقه خانوادگی را جمع‌آوری کرده و راهنمایی‌هایی در مورد غربالگری پیشرفته، جراحی‌های پیشگیرانه (مانند برداشتن تخمدان‌ها) یا داروهای کاهش‌دهنده خطر ارائه می‌دهند.
مشاوره ژنتیک در ایران
در ایران، خدمات مشاوره ژنتیک در دسترس است. به‌عنوان مثال، مرکز مشاوره ژنتیک در شیراز گزارش داد که 85٪ از مراجعان به دلیل ازدواج‌های خویشاوندی ارجاع شده‌اند که خطر بیماری‌های ارثی را افزایش می‌دهد. با این حال، مطالعه‌ای در مرکز ایران نشان داد که آگاهی عمومی در مورد خدمات ژنتیک پایین است و تنها 46.8٪ از مراجعات برای مشاوره قبل از ازدواج بوده است. این موضوع نشان‌دهنده نیاز به افزایش آگاهی و دسترسی به خدمات مشاوره ژنتیک در ایران است.
تحقیقات و درمان‌های جدید
تحقیقات اخیر بر درمان‌های هدفمند برای بیماران با جهش‌های ژنتیکی خاص تمرکز دارند. مهارکننده‌های PARP (مانند اولاپاریب، نیراپاریب و روکاپاریب) برای بیماران با جهش‌های BRCA یا نقص HRD مؤثر هستند. به‌عنوان مثال، مطالعه SOLO1 نشان داد که اولاپاریب بقای بدون پیشرفت بیماری را در بیماران با جهش BRCA به 19.1 ماه در مقایسه با 5.5 ماه در گروه پلاسبو افزایش داد. همچنین، آزمایش‌های HRD و توالی‌یابی نسل بعدی (NGS) برای شناسایی بیماران مناسب برای این درمان‌ها استفاده می‌شوند. علاوه بر این، تحقیقات در حال بررسی نقش اپی‌ژنتیک، میکروRNA و میکروبیوم در ایجاد و درمان سرطان تخمدان است. این پیشرفت‌ها می‌توانند به درمان‌های شخصی‌سازی‌شده‌تر منجر شوند.
نتیجه‌گیری
درک ژنتیک سرطان تخمدان، آزمایش‌های ژنتیکی و مشاوره ژنتیک برای پیشگیری و درمان این بیماری حیاتی است. در ایران، اگرچه داده‌های خاص در مورد ژنتیک سرطان تخمدان محدود است، اصول جهانی قابل اعمال هستند. افزایش آگاهی عمومی، بهبود دسترسی به آزمایش‌های ژنتیکی و گسترش خدمات مشاوره ژنتیک می‌تواند به تشخیص زودهنگام و کاهش بار این بیماری در ایران کمک کند. تحقیقات جدید و درمان‌های هدفمند امید به بهبود نتایج بیماران را افزایش داده‌اند.
منابع:
https://breast-cancer-research.biomedcentral.com/articles/10.1186/bcr443
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1247/
https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/genetics/brca-fact-sheet
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4468235/
https://breast-cancer-research.biomedcentral.com/articles/10.1186/bcr443/tables/2
https://www.nationalbreastcancer.org/what-is-brca/
https://cri.tums.ac.ir/crc/brca/