چاقی و سنگ صفرا

مقدمه

سنگ صفرا، ذرات جامدی هستند که در کیسه صفرا، اندامی کوچک زیر کبد که صفرا را ذخیره می‌کند، تشکیل می‌شوند. صفرا مایعی است که به هضم چربی‌ها کمک می‌کند و معمولاً حاوی کلسترول، بیلی‌روبین و نمک‌های صفراوی است. سنگ‌های صفرا می‌توانند از کلسترول (حدود 80% موارد) یا بیلی‌روبین تشکیل شوند. در بسیاری از موارد، سنگ‌های صفرا بدون علامت هستند، اما زمانی که باعث انسداد مجاری صفراوی شوند، می‌توانند درد شدید، تهوع، و مشکلات جدی ایجاد کنند.

عوامل خطر ابتلا به سنگ صفرا

تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که عوامل مختلفی خطر ابتلا به سنگ صفرا را افزایش می‌دهند. این عوامل شامل موارد زیر هستند:

• چاقی و اضافه‌وزن: اضافه‌وزن، به‌ویژه چاقی شکمی، یکی از عوامل اصلی خطر است.
• جنسیت: زنان به دلیل هورمون‌های استروژنی، دو تا سه برابر بیشتر از مردان در معرض خطر هستند.
• سن: خطر با افزایش سن، به‌ویژه پس از 40 سالگی، افزایش می‌یابد.
• سابقه خانوادگی: داشتن خویشاوند درجه یک با سابقه سنگ صفرا خطر را افزایش می‌دهد.
• کاهش وزن سریع: رژیم‌های لاغری شدید می‌توانند تعادل شیمیایی صفرا را مختل کنند.
• داروها: مصرف داروهای حاوی استروژن، مانند قرص‌های ضدبارداری یا درمان جایگزینی هورمون، خطر را افزایش می‌دهد.
• دیابت: دیابت با افزایش سطح کلسترول در صفرا مرتبط است.
• بارداری: تغییرات هورمونی در بارداری خطر را افزایش می‌دهد.
• سبک زندگی کم‌تحرک: عدم فعالیت فیزیکی با افزایش خطر مرتبط است.
• رژیم غذایی: رژیم‌های پرچرب و پرکلسترول می‌توانند خطر را تشدید کنند.

ارتباط چاقی و سنگ صفرا

چاقی، به‌ویژه چاقی مرکزی (تجمع چربی در ناحیه شکم)، یکی از عوامل کلیدی در تشکیل سنگ‌های صفراوی است. تحقیقات نشان می‌دهد که اضافه‌وزن باعث افزایش ترشح کلسترول کبدی می‌شود، که می‌تواند منجر به اشباع کلسترول در صفرا و تشکیل سنگ شود. همچنین، چاقی با کاهش تحرک کیسه صفرا (هیپوموتلیتی) مرتبط است، که این امر نیز به تشکیل سنگ کمک می‌کند. در زنان، خطر به‌ویژه با افزایش سن و چاقی بیشتر می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که زنان با شاخص توده بدنی (BMI) بالای 30، دو برابر مردان در معرض خطر ابتلا به سنگ صفرا هستند. این تفاوت ممکن است به سطوح بالاتر استروژن در زنان مرتبط باشد، که ترشح کلسترول کبدی را افزایش می‌دهد.

مکانیسم‌های علمی:

• مقاومت به انسولین: چاقی شکمی با مقاومت به انسولین مرتبط است، که باعث افزایش ترشح کلسترول کبدی می‌شود. بیماران چاق با سطوح بالاتر انسولین مواجه هستند.
• فعالیت HMG-CoA ردوکتاز: سطوح بالای انسولین، فعالیت آنزیم HMG-CoA ردوکتاز را تحریک می‌کند، که منجر به ترشح بیش از حد کلسترول می‌شود.
• شاخص اشباع کلسترول صفرا: سطوح بالای انسولین، شاخص اشباع کلسترول صفرا را افزایش می‌دهد، که خطر تشکیل سنگ را تشدید می‌کند.
• لپتین و هیپوموتلیتی: کاهش لپتین در بیماران دارای اضافه‌وزن، تحرک کیسه صفرا را کاهش می‌دهد و تشکیل سنگ‌های کلسترولی را تسهیل می‌کند.

آمار و مطالعات در ایران و جهان

در سطح جهانی، شیوع سنگ صفرا متفاوت است و در کشورهای توسعه‌یافته، مانند آمریکا، حدود 15% جمعیت (حدود 20 میلیون نفر) به آن مبتلا هستند. در اروپا، مطالعات اولتراسوند شیوع 9-21% را نشان داده‌اند. یک مطالعه جامع ، شیوع جهانی 6.1% را گزارش کرده، با شیوع بالاتر در زنان (7.6%) نسبت به مردان (5.4%) و در کشورهای با درآمد متوسط به بالا .

در ایران، مطالعات مختلف شیوع متفاوتی را گزارش کرده‌اند. یک مطالعه مبتنی بر جمعیت در شهر آمل، شیوع 0.80% را نشان داد، در حالی که مطالعه‌ای دیگر روی اجساد، شیوع 6.3% را گزارش کرد، با نرخ بالاتر در زنان (8.6%) نسبت به مردان (4.7%) و ارتباط مثبت با سن.  این تفاوت ممکن است به منطقه جغرافیایی، روش مطالعه، و جمعیت مورد بررسی بستگی داشته باشد.

یک مطالعه مورد-شاهدی در ایران، ارتباط رژیم غذایی با سنگ صفرا را بررسی کرد. این مطالعه نشان داد که الگوی غذایی سالم (مصرف زیاد روغن‌های گیاهی، سبزیجات، میوه‌ها، ماهی، حبوبات، آجیل و مصرف کم چربی‌های هیدروژنه و نمک) با کاهش خطر سنگ صفرا مرتبط است. این مطالعه همچنین تأیید کرد که چاقی و عوامل مرتبط با تغذیه، مانند مصرف کلسترول و پروتئین حیوانی، خطر را افزایش می‌دهند.

علائم و درمان

بسیاری از افراد با سنگ صفرا هیچ علائمی ندارند، اما زمانی که علائم ظاهر شوند، شامل موارد زیر هستند:

• درد شدید و ناگهانی در ناحیه بالای شکم راست.
• درد در مرکز شکم، درست زیر استخوان سینه.
• درد در پشت، بین تیغه‌های شانه.
• درد در شانه راست.
• تهوع یا استفراغ.

در صورت مشاهده علائم نگران‌کننده، مانند زردی پوست و چشم‌ها (یرقان)، تب بالا با لرز، یا درد شدید که فرد را از جای خود تکان نمی‌دهد، باید فوراً به پزشک مراجعه کرد. درمان معمولاً شامل برداشتن کیسه صفرا (کوله‌سیستکتومی) از طریق جراحی است، به‌ویژه در موارد  دارای علامت .

پیشگیری و مدیریت

برای کاهش خطر ابتلا به سنگ صفرا، به‌ویژه در افراد چاق یا در معرض خطر، توصیه‌های زیر پیشنهاد می‌شود:

• حفظ وزن سالم: رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم برای حفظ وزن سالم ضروری است.
• اجتناب از کاهش وزن سریع: کاهش وزن تدریجی (حداکثر 1-2 پوند در هفته) توصیه می‌شود، زیرا کاهش وزن سریع می‌تواند تعادل شیمیایی صفرا را مختل کند و خطر را افزایش دهد.
• رژیم غذایی مناسب: رژیم کم‌چرب اشباع، پرفیبر، و غنی از میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، و پروتئین‌های کم‌چرب توصیه می‌شود. مصرف آب کافی نیز مهم است.
• فعالیت فیزیکی: سبک زندگی فعال می‌تواند خطر را کاهش دهد، زیرا تحرک با بهبود تحرک کیسه صفرا مرتبط است.
• مشورت با پزشک: افرادی با سابقه خانوادگی یا عوامل خطر بالا باید با پزشک مشورت کنند.

خلاصه عوامل خطر و راه های پیشگیری

جدول خلاصه عوامل خطر

جدول خلاصه راه‌های پیشگیری

نتیجه‌گیری

سنگ صفرا یک بیماری شایع است که تحت تأثیر عوامل متعددی، از جمله چاقی، قرار دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که چاقی، به‌ویژه در زنان با افزایش سن، خطر را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. با این حال، با اتخاذ رژیم غذایی سالم، حفظ وزن مناسب، و اجتناب از کاهش وزن سریع، می‌توان خطر را کاهش داد. مطالعات در ایران نشان‌دهنده شیوع متفاوتی هستند، اما چاقی به‌عنوان یک عامل کلیدی باقی می‌ماند. درک این رابطه و اجرای استراتژی‌های پیشگیری می‌تواند به بهبود سلامت عمومی کمک کند.

Reference:

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25365614/

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9188884/

https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002916522034748

https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0196457

https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0211480

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1542356524002052

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17897915/

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/gallstones/symptoms-causes/syc-20354214