هیپرلیپیدمی: علائم، تشخیص، مدیریت و پیشگیری

مقدمه

هیپرلیپیدمی، که با افزایش غیرطبیعی لیپیدها (کلسترول، تری‌گلیسیرید یا هر دو) در خون تعریف می‌شود، یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای بیماری‌های قلبی-عروقی (CVD) مانند بیماری عروق کرونر، سکته مغزی و بیماری عروق محیطی است. این بیماری اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است و ممکن است تا بروز عوارض جدی مانند آترواسکلروز یا حمله قلبی تشخیص داده نشود. با این حال، برخی علائم غیراختصاصی ممکن است به‌عنوان هشدار عمل کنند. تشخیص زودهنگام از طریق غربالگری منظم، اصلاح سبک زندگی و مداخلات پزشکی می‌تواند از عوارض خطرناک جلوگیری کند.

علائم هیپرلیپیدمی

هیپرلیپیدمی معمولاً یک بیماری “خاموش” است، به این معنا که تا زمانی که به عوارض جدی منجر نشود، علائم واضحی ایجاد نمی‌کند. با این حال، برخی علائم غیراختصاصی ممکن است افراد را به انجام آزمایش‌های تشخیصی ترغیب کنند:

گزگز یا بی‌حسی در پاها (پارستزی): احساس گزگز یا بی‌حسی مداوم در اندام‌های تحتانی می‌تواند نشانه‌ای از بیماری عروق محیطی (PAD) باشد. PAD زمانی رخ می‌دهد که شریان‌ها به دلیل تجمع پلاک‌های کلسترولی تنگ می‌شوند و جریان خون کاهش می‌یابد. تحقیقات نشان می‌دهند که حدود ۲۰ درصد از افراد مبتلا به PAD دارای دیس‌لیپیدمی هستند.
تعریق بیش از حد (هایپرهیدروزیس): تعریق غیرطبیعی، به‌ویژه بدون فعالیت بدنی یا در دمای معمولی، ممکن است به اختلال عملکرد اتونومیک یا فشار بر سیستم قلبی-عروقی مرتبط باشد. هیپرلیپیدمی با ایجاد اختلال در عملکرد اندوتلیال (لایه داخلی عروق) می‌تواند این علامت را تشدید کند.
سرگیجه یا سبکی سر: کاهش جریان خون به مغز به دلیل پلاک‌های آترواسکلروتیک ناشی از هیپرلیپیدمی طولانی‌مدت می‌تواند باعث سرگیجه شود. این علامت در افرادی که عوامل خطر دیگری مانند فشار خون بالا یا دیابت دارند، جدی‌تر است.
گزانتوما: رسوبات چربی زیر پوست که به‌صورت برآمدگی‌های زردرنگ در نواحی مانند آرنج، زانو، باسن یا تاندون‌ها ظاهر می‌شوند. این علامت معمولاً در هیپرلیپیدمی شدید، به‌ویژه هیپرکلسترولمی خانوادگی، دیده می‌شود.

گزانتلاسما: رسوبات کلسترولی زردرنگ اطراف پلک‌ها که نشانه‌ای از افزایش کلسترول LDL هستند و در ۵۰٪ موارد با هیپرلیپیدمی مرتبط‌اند.
درد قفسه سینه یا آنژین: در موارد پیشرفته، هیپرلیپیدمی می‌تواند به بیماری عروق کرونر منجر شود که با درد یا فشار در قفسه سینه، به‌ویژه در هنگام فعالیت بدنی، مشخص می شود.
تنگی نفس: کاهش جریان خون به قلب یا ریه‌ها ممکن است باعث احساس تنگی نفس شود، به‌ویژه در افرادی که آترواسکلروز پیشرفته دارند.
درد شکمی یا پانکراتیت: سطوح بسیار بالای تری‌گلیسیرید (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) می‌تواند باعث التهاب لوزالمعده (پانکراتیت) شود که با درد شدید شکمی همراه است.

علل و عوامل خطر

هیپرلیپیدمی می‌تواند نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی، سبک زندگی و علل ثانویه باشد:

عوامل ژنتیکی: هیپرکلسترولمی خانوادگی (FH) یک اختلال ژنتیکی است که در آن جهش‌های ژنی باعث افزایش شدید سطح LDL از بدو تولد می‌شوند. در کشور ما، شیوع FH هتروزیگوت حدود ۱ در ۲۵۰ نفر تخمین زده شده است، که مشابه آمار جهانی است. نوع هموزیگوت این بیماری نادرتر اما بسیار شدیدتر است و نیاز به درمان‌های تخصصی دارد.
عوامل سبک زندگی: رژیم‌های غذایی غنی از چربی‌های اشباع، چربی‌های ترانس و قندهای تصفیه‌شده، کم‌تحرکی، سیگار کشیدن و مصرف بیش از حد الکل از عوامل اصلی افزایش لیپیدهای خون هستند. در کشور ما، تغییر الگوهای غذایی به سمت مصرف غذاهای فرآوری‌شده و فست‌فودها به دلیل شهرنشینی، به افزایش شیوع هیپرلیپیدمی منجر شده است.
علل ثانویه: بیماری‌هایی مانند دیابت نوع ۲، کم‌کاری تیروئید، سندرم متابولیک، چاقی، بیماری مزمن کلیوی و سندرم نفروتیک می‌توانند سطح لیپیدها را افزایش دهند. برخی داروها، از جمله کورتیکواستروئیدها، داروهای ضد روان‌پریشی و دیورتیک‌های تیازیدی، نیز ممکن است به هیپرلیپیدمی کمک کنند.

عوامل خطر خاص در کشور ما شامل موارد زیر هستند:

چاقی و سندرم متابولیک: بیش از ۳۰ درصد از جمعیت بزرگسال کشور ما دچار اضافه‌وزن یا چاقی هستند، که به‌طور مستقیم با افزایش سطح تری‌گلیسیرید و کاهش HDL مرتبط است.
دیابت: شیوع دیابت در کشور ما حدود ۱۲ درصد است و این بیماری یکی از عوامل اصلی هیپرلیپیدمی ثانویه محسوب می‌شود.
سابقه خانوادگی: وجود سابقه خانوادگی بیماری‌های قلبی-عروقی یا هیپرلیپیدمی خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.

تشخیص

تشخیص هیپرلیپیدمی معمولاً از طریق آزمایش پروفایل لیپیدی انجام می‌شود که برای شناسایی به‌موقع بیماری ضروری است. این آزمایش شامل اندازه‌گیری موارد زیر است:

کلسترول کل: سطح بهینه زیر ۲۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر.
لیپوپروتئین با چگالی پایین (LDL): سطح بهینه برای افراد سالم زیر ۱۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر و برای افراد با خطر بالای قلبی-عروقی زیر ۷۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر.
لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL): سطح بالای ۶۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر به‌عنوان محافظتی در نظر گرفته می‌شود.
تری‌گلیسیرید: سطح بهینه زیر ۱۵۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر.
کلسترول غیرHDL: شاخص مهمی که از تفریق HDL از کلسترول کل به دست می‌آید و برای ارزیابی خطر کلی CVD استفاده می‌شود.

دستورالعمل‌های وزارت بهداشت کشور ما غربالگری لیپید را برای بزرگسالان بالای ۲۰ سال هر ۴ تا ۶ سال یک‌بار توصیه می‌کند. برای افراد با عوامل خطر مانند چاقی، دیابت یا سابقه خانوادگی CVD، غربالگری مکررتر (سالانه یا هر دو سال یک‌بار) پیشنهاد می‌شود.

آزمایش‌های پیشرفته

آپولیپوپروتئینB : این آزمایش تعداد ذرات لیپوپروتئین‌های آتروژنیک را اندازه‌گیری می‌کند و دقیق‌تر از LDL در ارزیابی خطر قلبی-عروقی است.
لیپوپروتئین(a): یک نشانگر ژنتیکی که با خطر بالای آترواسکلروز مرتبط است. آزمایش Lp(a) در افرادی با سابقه خانوادگی قوی بیماری‌های قلبی توصیه می‌شود.
آزمایش ژنتیکی: برای تشخیص هیپرکلسترولمی خانوادگی، آزمایش‌های ژنتیکی در مراکز تخصصی در کشور ما و جهان در حال گسترش است.

ابزارهای تشخیصی نوین

پیشرفت‌های اخیر شامل استفاده از هوش مصنوعی (AI) برای پیش‌بینی خطر هیپرلیپیدمی بر اساس داده‌های تصویربرداری (مانند سی‌تی اسکن عروق کرونر) و الگوریتم‌های ژنومی است. این فناوری‌ها در کشور ما هنوز در مراحل اولیه هستند اما در بیمارستان‌های پیشرفته تهران و شیراز در دسترس قرار گرفته‌اند.

مدیریت و درمان

مدیریت هیپرلیپیدمی ترکیبی از اصلاح سبک زندگی، درمان‌های دارویی و در موارد نادر، مداخلات پیشرفته است:

اصلاح سبک زندگی

رژیم غذایی: رژیم غذایی سالم برای قلب، مانند رژیم مدیترانه‌ای که شامل میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، آجیل، دانه‌ها و ماهی است، می‌تواند LDL را تا ۱۵ درصد کاهش دهد. در کشور ما، استفاده از غذاهای سنتی مانند عدس، لوبیا و سبزیجات محلی (مانند سبزی خوردن) و کاهش مصرف غذاهای پرچرب مانند کله‌پاچه، کره حیوانی و کشک توصیه می‌شود.
ورزش: حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت هوازی متوسط (مانند پیاده‌روی سریع یا دوچرخه‌سواری) یا ۷۵ دقیقه فعالیت شدید در هفته می‌تواند HDL را افزایش داده و تری‌گلیسیرید را کاهش دهد. در ، برنامه‌های ورزشی عمومی مانند پیاده‌روی صبحگاهی در پارک‌ها رواج دارد.
مدیریت وزن: کاهش ۵ تا ۱۰ درصد وزن بدن می‌تواند پروفایل لیپیدی را بهبود بخشد. این امر به‌ویژه در افراد مبتلا به سندرم متابولیک مهم است.
ترک سیگار و محدود کردن الکل: ترک سیگار می‌تواند HDL را تا ۱۰ درصد افزایش دهد و محدود کردن الکل (به‌ویژه در افرادی با تری‌گلیسیرید بالا) خطر عوارض را کاهش می‌دهد.

مداخلات دارویی

استاتین‌ها: داروهای اصلی برای کاهش LDL هستند و می‌توانند خطر حوادث قلبی-عروقی را تا ۳۰ درصد کاهش دهند. آتورواستاتین، رزوواستاتین و سیمواستاتین در کشور ما به‌طور گسترده در دسترس هستند.
ازتیمایب: این دارو با کاهش جذب کلسترول در روده، اغلب به‌عنوان درمان مکمل استاتین‌ها استفاده می‌شود.
مهارکننده‌های PCSK9: داروهای تزریقی مانند آلیروکوماب و اوولوکوماب برای بیماران با هیپرلیپیدمی شدید یا هیپرکلسترولمی خانوادگی استفاده می‌شوند و تا ۶۰ درصد LDL را کاهش می‌دهند.
فیبرات‌ها و اسیدهای چرب امگا-۳: برای مدیریت هیپرتری‌گلیسیریدمی شدید استفاده می‌شوند. ایکوزاپنتانوئیک اسید (EPA) به‌ویژه در کاهش خطر قلبی-عروقی مؤثر است.
بمپدوئیک اسید: یک داروی جدید خوراکی که در کاهش LDL بدون عوارض عضلانی شایع استاتین‌ها مؤثر است و در برخی کشورهای پیشرفته در دسترس است.

درمان‌های پیشرفته

آفرزیس LDL: در موارد شدید هیپرکلسترولمی خانوادگی یا زمانی که درمان‌های دارویی ناکافی باشند، از آفرزیس برای حذف LDL از خون استفاده می‌شود. آفرزیس LDL یک روش درمانی است که در آن کلسترول LDL (کلسترول بد) از خون خارج می‌شود. این روش معمولاً برای افرادی که به هیپرکلسترولمی خانوادگی (FH) مبتلا هستند و کلسترول LDL بالایی دارند استفاده می شود. در این روش، خون از بدن خارج شده و از طریق یک دستگاه فیلتر می‌شود تا کلسترول LDL جدا شود و سپس خون تصفیه شده به بدن بازگردانده می‌شود این روش در کشور ما در مراکز تخصصی مانند بیمارستان شریعتی تهران و بیمارستان نمازی شیراز در دسترس است.
درمان‌های ژنی (آینده): تحقیقات در حال بررسی استفاده از ویرایش ژن (مانند CRISPR) برای اصلاح ژن‌های مرتبط با هیپرکلسترولمی خانوادگی است، اما این روش هنوز در مرحله آزمایشی است.

پیشگیری

پیشگیری از هیپرلیپیدمی نیازمند رویکردهای فردی و اجتماعی است:

غربالگری زودهنگام: انجام آزمایش پروفایل لیپیدی از سنین جوانی (۲۰ سال به بالا) به‌ویژه در افرادی با سابقه خانوادگی CVD توصیه می‌شود.
آموزش عمومی: آگاهی‌رسانی در مورد رژیم غذایی سالم، فعالیت بدنی و خطرات سیگار از طریق رسانه‌ها و برنامه‌های سلامت عمومی می‌تواند شیوع هیپرلیپیدمی را کاهش دهد.
سیاست‌های عمومی: در کشور ما، کاهش یارانه برای روغن‌های جامد و تشویق به تولید غذاهای کم‌چرب می‌تواند مؤثر باشد. تجربه کشورهایی مانند فنلاند نشان داده که سیاست‌های غذایی و غربالگری گسترده می‌تواند مرگ‌ومیر ناشی از CVD را تا ۸۰ درصد کاهش دهد.

اپیدمیولوژی و تأثیرات اجتماعی-اقتصادی در ایران

هیپرلیپیدمی در کشور ما به دلیل تغییرات سبک زندگی و افزایش عوامل خطر مانند چاقی و دیابت به یک چالش بزرگ سلامت عمومی تبدیل شده است.

حدود ۳۰ درصد از بزرگسالان ایرانی دارای سطح LDL بالا هستند.
شیوع هیپرلیپیدمی در مناطق شهری (مانند تهران و اصفهان) بیشتر از مناطق روستایی است، که به رژیم‌های غذایی پرچرب و کم‌تحرکی مرتبط است.
بیماری‌های قلبی-عروقی مسئول حدود ۴۶ درصد از مرگ‌ومیرها در کشور ما هستند.

از نظر اقتصادی، هزینه‌های درمان بیماری‌های مرتبط با هیپرلیپیدمی (مانند آنژیوگرافی، جراحی بای‌پس و داروهای طولانی‌مدت) فشار قابل‌توجهی بر سیستم بهداشت و درمان کشور ما وارد می‌کند. در مناطق کم‌درآمد، دسترسی محدود به مراقبت‌های پزشکی و داروهای گران‌قیمت مانند مهارکننده‌های PCSK9 می‌تواند نابرابری‌های سلامتی را تشدید کند. برنامه‌های بیمه سلامت در کشور ما باید بر پوشش غربالگری و درمان‌های پیشگیرانه تمرکز کنند.

دیدگاه‌های جهانی

هیپرلیپیدمی سالانه به ۴.۴ میلیون مرگ در جهان منجر می‌شود، که بیشتر آن‌ها به بیماری‌های قلبی-عروقی مربوط است. پیشرفت‌های اخیر جهانی شامل:

پزشکی دقیق: آزمایش‌های ژنتیکی برای شناسایی جهش‌های مرتبط با هیپرکلسترولمی خانوادگی در اروپا و آمریکای شمالی رواج یافته است. این رویکرد به درمان‌های شخصی‌سازی‌شده منجر شده است.
فناوری‌های نوین: الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای پیش‌بینی خطر CVD بر اساس داده‌های لیپیدی و تصویربرداری در حال توسعه هستند و در برخی کشورهای پیشرفته در کلینیک‌ها استفاده می‌شوند.
برنامه‌های سلامت عمومی: کشورهایی مانند ژاپن و فنلاند با آموزش گسترده، غربالگری منظم و اصلاح رژیم‌های غذایی (مانند کاهش مصرف چربی‌های اشباع) نرخ مرگ‌ومیر ناشی از CVD را به‌طور چشمگیری کاهش داده‌اند. کشور ما می‌تواند از این مدل‌ها برای تدوین سیاست‌های ملی استفاده کند.

توصیه‌های عملی

آزمایش منظم: افراد بالای ۲۰ سال، به‌ویژه کسانی که سابقه خانوادگی CVD یا عوامل خطر مانند چاقی و دیابت دارند، باید هر ۴ تا ۶ سال آزمایش پروفایل لیپیدی انجام دهند.
رژیم غذایی ایرانی سالم: مصرف غذاهای سنتی مانند آش، عدسی، سبزیجات پخته و ماهی را افزایش دهید و از مصرف بیش از حد غذاهای پرچرب مانند کباب‌های چرب، خامه و کره حیوانی خودداری کنید.
فعالیت بدنی: پیاده‌روی روزانه در پارک‌ها یا استفاده از برنامه‌های ورزشی محلی مانند کلاس‌های ایروبیک می‌تواند به بهبود پروفایل لیپیدی کمک کند.
مشاوره با پزشک: اگر علائمی مانند گزگز، تعریق بیش از حد، سرگیجه یا خستگی غیرمعمول دارید، فوراً به پزشک مراجعه کنید و آزمایش پروفایل لیپیدی را درخواست کنید.
مدیریت استرس: استرس مزمن می‌تواند سطح لیپیدها را افزایش دهد. تکنیک‌های آرام‌سازی مانند یوگا یا مدیتیشن می‌توانند مفید باشند.

نتیجه‌گیری

هیپرلیپیدمی یک بیماری قابل‌کنترل است که با تشخیص زودهنگام و مداخلات مناسب می‌توان از عوارض جدی آن جلوگیری کرد. علائمی مانند گزگز، تعریق بیش از حد، سرگیجه، گزانتوما یا درد قفسه سینه می‌توانند نشانه‌های هشداردهنده باشند، اما آزمایش پروفایل لیپیدی بهترین روش برای تشخیص است. در کشور ما، ترکیب رژیم‌های غذایی سنتی سالم، فعالیت بدنی و دسترسی به درمان‌های مدرن می‌تواند بار این بیماری را کاهش دهد. در سطح جهانی، پیشرفت‌های پزشکی و برنامه‌های سلامت عمومی نشان‌دهنده آینده‌ای روشن برای مدیریت هیپرلیپیدمی هستند. اگر هر یک از علائم ذکرشده را تجربه می‌کنید یا عوامل خطر دارید، فوراً با پزشک مشورت کنید تا خطر بیماری‌های قلبی-عروقی را کاهش دهید.

https://www.jvascsurg.org/