جوابدهی قبل از 1401/4/1
جوابدهی بعد از 1401/4/1

آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی

جوابدهی قبل از 1401/4/1
جوابدهی بعد از 1401/4/1

مروری بر بیماری‌های گوارشی: آشنایی با شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی

مقدمه

دستگاه گوارش، سیستمی شگفت‌انگیز و پیچیده در بدن انسان، نقشی حیاتی در هضم غذا، جذب مواد مغذی و دفع مواد زائد ایفا می‌کند. سلامت این دستگاه به‌طور مستقیم بر سلامت عمومی، سطح انرژی و کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد. متأسفانه، سبک زندگی مدرن، رژیم‌های غذایی نامناسب، استرس مزمن و عوامل محیطی دیگر، شیوع بیماری‌های گوارشی را در سراسر جهان، از جمله ایران، به‌شدت افزایش داده است. این گزارش با هدف ارتقاء آگاهی، در 6 بخش به بررسی جامع و به‌روز شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی، علائم هشداردهنده، راهبردهای پیشگیری و مدیریت و همچنین جدیدترین پیشرفت‌ها در تشخیص و درمان این بیماری‌ها می‌پردازد. این اطلاعات، با تکیه بر آخرین منابع علمی، گردآوری شده است.

بخش اول: آشنایی با شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی

بیماری‌های گوارشی طیف وسیعی دارند که از اختلالات عملکردی خوش‌خیم تا سرطان‌های جدی را شامل می‌شوند. در ادامه به شایع‌ترین آن‌ها و جنبه‌های به‌روز مرتبط با آن‌ها پرداخته می‌شود:

۱. بیماری ریفلاکس معده به مری (GERD)

این بیماری که در میان مردم به “ترش کردن” معروف است، زمانی رخ می‌دهد که محتویات اسیدی معده به‌طور مکرر به داخل مری بازمی‌گردد. این بازگشت اسید باعث سوزش سر دل، درد قفسه سینه، سرفه‌های خشک و احساس طعم تلخ در دهان می‌شود. شیوع جهانی GERD متغیر است و بر اساس تعاریف مختلف، از ۵ درصد تا ۲۵ درصد گزارش شده است.1 در سال ۲۰۱۷، شیوع استاندارد شده سنی GERD در جهان ۸۸۱۹ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر برآورد شد که از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷ ثابت مانده است.1 با افزایش سن، شیوع آن نیز بیشتر می‌شود که منجر به سال‌های بیشتری از زندگی با ناتوانی می‌گردد.1

در ایران، شیوع GERD نسبتاً بالا است و در یک مطالعه جمعیتی بزرگ بر روی ۱۶۳,۰۱۸ نفر، ۲۱.۸۶ درصد (با فاصله اطمینان ۹۵ درصد: ۱۷.۴ درصد-۳۶.۴ درصد) تخمین زده شده است.2 این رقم مشابه آمریکای شمالی است، اما بالاتر از اروپا و شرق آسیا است.2 این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تأثیر عوامل ژنتیکی، قومی، سبک زندگی و فرهنگی بر بروز و تظاهر GERD است.2

پاتوفیزیولوژی:

مکانیسم‌های دخیل در GERD فراتر از صرفاً بازگشت اسید است. ناهنجاری‌های حرکتی مری از عوامل اصلی در پاتوژنز این بیماری هستند.3 این ناهنجاری‌ها شامل شل شدن گذرا اسفنکتر تحتانی مری (TLESRs)، کاهش فشار اسفنکتر تحتانی مری (Hypotensive LES) و اختلال در پاکسازی مری (Ineffective esophageal peristalsis) می‌شوند.3 TLESRs مکانیسم غالب ورود محتویات معده به مری محسوب می‌شوند.3

حساسیت بیش از حد احشایی (Visceral Hypersensitivity) نیز نقش کلیدی دارد. این پدیده به معنای درک شدیدتر محرک‌های طبیعی یا خفیف است. در بیماران مبتلا به ریفلاکس، افزایش حساسیت گیرنده‌های اسیدی، توزیع فیبرهای عصبی حاوی پپتید مرتبط با ژن کلسی‌تونین (CGRP) و بیماری‌های روانی-عصبی (مانند اضطراب و افسردگی) در پاتوفیزیولوژی حساسیت بیش از حد ریفلاکس نقش دارند.5 گیرنده TRPV1 (Transient Receptor Potential Vanilloid 1) که به عنوان گیرنده کپسایسین نیز شناخته می‌شود، یک گیرنده کلیدی اسیدی در سلول‌های اپیتلیال مری و فیبرهای عصبی است.5 فعال شدن TRPV1 توسط اسید، منجر به سنتز و آزادسازی انتقال‌دهنده‌های حسی مانند CGRP و ماده P می‌شود که التهاب نوروژنیک را القا می‌کنند.5 سیتوکین‌های پیش‌التهابی مانند اینترلوکین-۸ (IL-8) و پروستاگلاندین E2 (PGE2) نیز در التهاب مخاطی و تولید علائم نقش دارند.6

نیاز روز و عوامل خطر در ایران:

با افزایش مصرف غذاهای فرآوری‌شده، فست‌فودها و نوشیدنی‌های گازدار، شیوع ریفلاکس در جوامع شهری ایران و جهان رو به افزایش است. عوامل خطر مرتبط با شیوع بالاتر GERD در ایران شامل جنسیت زن، سن بالای ۵۰ سال، سیگار کشیدن فعال، مصرف تریاک، مصرف هفتگی غذاهای سرخ‌شده، مصرف مکرر چای داغ، کمتر از ۶ ساعت خواب شبانه، اختلالات روانپزشکی (به‌ویژه افسردگی) و استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) می‌شوند.2 در مقابل، سطح تحصیلات بالاتر و فعالیت بدنی متوسط با کاهش خطر GERD همراه هستند.2 این یافته‌ها فرصت‌هایی را برای مداخلات هدفمند و اصلاح سبک زندگی برای کاهش بار GERD در ایران فراهم می‌کنند.2

۲. سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)

سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یک اختلال عملکردی شایع گوارشی است که با درد شکم، نفخ، گاز و تغییر در عادات اجابت مزاج (اسهال، یبوست یا هر دو) مشخص می‌شود.8 این بیماری خطرناک نیست اما کیفیت زندگی را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.9 شیوع IBS در ایران بسیار بالا است و در مطالعات مختلف بین ۱.۱ درصد تا ۲۵ درصد گزارش شده است.10 در یک مطالعه جامع در ایران، شیوع کلی IBS ۲۱.۵ درصد بوده و در زنان (۲۴.۰ درصد) بیشتر از مردان (۱۸.۳ درصد) مشاهده شده است.10

پاتوفیزیولوژی پیچیده IBS:

علت دقیق IBS هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهند که چندین عامل در بروز آن نقش دارند.8 این عوامل شامل موارد زیر هستند:

  • اختلال در حرکات روده (Abnormal Motility): بیماران IBS ممکن است دارای پروفایل‌های حرکتی غیرطبیعی در روده باشند. در IBS با یبوست غالب (IBS-C)، حرکت روده بزرگ کندتر است، در حالی که در IBS با اسهال غالب (IBS-D)، حرکت روده بزرگ تسریع می‌شود.8 این ناهنجاری‌ها به دلیل پاسخ بیش از حد عضلات صاف روده رخ می‌دهند.8
  • حساسیت بیش از حد احشایی (Visceral Hypersensitivity): این ویژگی به معنای درک دردناک یا ناراحت‌کننده از محرک‌هایی است که در افراد سالم طبیعی تلقی می‌شوند.8 این پدیده می‌تواند ناشی از حساس شدن مسیرهای عصبی حسی در روده باشد.8
  • التهاب درجه پایین (Low-Grade Inflammation): شواهد فزاینده‌ای نشان می‌دهند که التهاب میکروسکوپی در مخاط روده بیماران IBS وجود دارد.9 افزایش تعداد ماست‌سل‌ها (Mast Cells) در لامینا پروپریا و مخاط روده بزرگ و همچنین افزایش سیتوکین‌های پیش‌التهابی مانند اینترلوکین-۱ بتا (IL-1β)، اینترلوکین-۶ (IL-6) و فاکتور نکروز تومور آلفا (TNF-α) در خون محیطی بیماران IBS گزارش شده است.12 این التهاب می‌تواند عملکرد عصبی-عضلانی روده را مختل کند.12
  • عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی (Neurotransmitter Imbalance): سروتونین (5-HT) یکی از مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های عصبی مورد مطالعه در IBS است.12 حدود ۹۵ درصد سروتونین بدن در دستگاه گوارش تولید می‌شود و بر سرعت حرکت غذا (حرکت‌پذیری)، میزان ترشحات و حساسیت روده به درد و پری تأثیر می‌گذارد.14 در IBS-C، اغلب سطح سروتونین پایین‌تر و واکنش‌پذیری عضلات رکتوم به سروتونین کمتر است، در حالی که در IBS-D، سطح سروتونین بالا و رکتوم واکنش‌پذیری بیشتری دارد.14 اختلال در عملکرد ناقل بازجذب سروتونین (SERT) نیز در این عدم تعادل نقش دارد.15
  • اختلال در محور روده-مغز (Gut-Brain Axis Disturbance): ارتباط دوطرفه بین روده و مغز، که شامل سیستم عصبی مرکزی، سیستم عصبی روده‌ای، سیستم‌های نورواندوکرین و نوروایمنی و میکروبیوتای روده می‌شود، نقش محوری در IBS دارد.16 استرس و اضطراب می‌توانند علائم IBS را تشدید کنند و برعکس، مشکلات گوارشی می‌توانند بر خلق‌وخو تأثیر بگذارند.14 میکروبیوتای روده از طریق تولید سیتوکین‌ها، انتقال‌دهنده‌های عصبی (مانند سروتونین، گاما-آمینوبوتیریک اسید، دوپامین) و متابولیت‌های میکروبی (مانند اسیدهای چرب با زنجیره کوتاه) با مغز ارتباط برقرار می‌کند و بر عملکرد روده و مغز تأثیر می‌گذارد.16 عدم تعادل میکروبیوتای روده (دیس‌بیوزیس) می‌تواند منجر به التهاب درجه پایین و اختلال در شبکه نورواندوکرین شود.12

نیاز روز:

استرس و اضطراب، که بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مدرن هستند، یکی از اصلی‌ترین محرک‌های سندرم روده تحریک‌پذیر محسوب می‌شوند.8 یادگیری تکنیک‌های مدیریت استرس برای کنترل این بیماری حیاتی است.

۳. بیماری‌های التهابی روده (IBD):

این گروه شامل دو بیماری اصلی است: بیماری کرون (Crohn’s Disease) و کولیت اولسراتیو (Ulcerative Colitis). هر دو بیماری ناشی از التهاب مزمن و خودایمنی در دستگاه گوارش هستند و با علائمی مانند اسهال خونی، درد شدید شکم، کاهش وزن و خستگی مفرط همراهند. شیوع IBD در ایران در حال افزایش است.25 در سال ۲۰۱۲، شیوع IBD در ایران ۴۰.۶۷ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر (کولیت اولسراتیو ۳۵.۵۲ و بیماری کرون ۵.۰۳) و میزان بروز سالانه ۳.۱۱ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر (کولیت اولسراتیو ۲.۷۰ و بیماری کرون ۰.۴۱) بوده است.26 پیش‌بینی می‌شود که شیوع بیماری کرون در ایران تا سال ۲۰۳۵، ۲.۵ برابر افزایش یابد و به ۶۹ هزار مورد برسد.28

پاتوفیزیولوژی و تعامل ژن-محیط-میکروبیوم:

پاتوژنز IBD پیچیده و چندعاملی است و شامل تعاملات میان استعداد ژنتیکی میزبان، عوامل محیطی، میکروبیوتای روده و پاسخ ایمنی غیرطبیعی می‌شود.29

  • استعداد ژنتیکی: نقش ژنتیک در IBD به‌خوبی اثبات شده است.30 بیش از ۲۰۰ جایگاه ژنی مرتبط با بیماری کرون و/یا کولیت اولسراتیو شناسایی شده‌اند.30 ژن NOD2 اولین ژن مستعدکننده IBD بود که کشف شد.29 جهش‌های بسیار نادر و اتوزومال مغلوب در ژن رمزگذارنده گیرنده اینترلوکین-۱۰ (IL-10 receptor) نیز با اشکال شدید بیماری کرون در نوزادان مرتبط است.30 با این حال، وراثت‌پذیری ژنتیکی تنها بخش کوچکی از موارد IBD را توضیح می‌دهد.29
  • عوامل محیطی: عوامل محیطی در مراحل مختلف زندگی بر توسعه IBD تأثیر می‌گذارند.29
    • مواجهه در اوایل زندگی: شیردهی، استفاده از آنتی‌بیوتیک در سال اول زندگی، مواجهه با دام و حیوانات خانگی و تراکم جمعیت می‌توانند خطر IBD را از طریق تأثیر بر توسعه میکروبیوتای روده تعدیل کنند.29 آنتی‌بیوتیک‌ها، PPIs و داروهای ضدبارداری خوراکی از عوامل خطر شناخته‌شده هستند.29 فرضیه بهداشت (Hygiene Hypothesis) پیشنهاد می‌کند که عدم مواجهه با میکروب‌های متنوع در محیط‌های شهری و استریل، منجر به واکنش بیش از حد سیستم ایمنی و توسعه IBD می‌شود.29
    • مواجهه در بزرگسالی: عوامل سبک زندگی مانند رژیم غذایی و سیگار کشیدن، تأثیر قابل توجهی بر IBD با شروع در بزرگسالی دارند.29 رژیم‌های غذایی غربی و غذاهای فوق‌فرآوری‌شده از عوامل خطر هستند، در حالی که رژیم‌های غذایی غنی از فیبر، غذاهای گیاهی و ماهی (مانند رژیم مدیترانه‌ای) و فعالیت بدنی منظم از عوامل محافظت‌کننده محسوب می‌شوند.29 آلاینده‌های محیطی مانند فلزات سنگین، آلاینده‌های هوا و آفت‌کش‌ها نیز با افزایش خطر IBD مرتبط هستند.36 کمبود ویتامین D نیز با افزایش خطر IBD همراه است.32
  • میکروبیوم روده: میکروبیوم روده در اوایل زندگی شکل می‌گیرد و برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی و متابولیسم حیاتی است.29 عدم تعادل در ترکیب و تنوع میکروبیوتای روده (دیس‌بیوزیس) در پاتوژنز هر دو بیماری کرون و کولیت اولسراتیو نقش دارد.29 این دیس‌بیوزیس می‌تواند ناشی از عفونت‌ها، رژیم غذایی یا آنتی‌بیوتیک‌ها باشد.12 میکروبیوتای روده بر فعال‌سازی ژن‌های خاص مرتبط با IBD نیز تأثیر می‌گذارد.39

نیاز روز:

شیوع IBD در جوانان و نوجوانان در سطح جهان در حال افزایش است. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب برای جلوگیری از عوارض جدی مانند جراحی یا سرطان ضروری است.

۴. زخم‌های گوارشی:

زخم‌های گوارشی، زخم‌های بازی هستند که در دیواره داخلی معده (زخم معده) یا قسمت ابتدایی روده باریک (زخم اثنی‌عشر) ایجاد می‌شوند. شایع‌ترین علل آن عبارتند از عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori) و مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و آسپرین.40

اپیدمیولوژی در حال تغییر و مکانیسم‌ها:

اپیدمیولوژی زخم‌های گوارشی در دهه‌های اخیر به‌طور قابل توجهی تغییر کرده است.40 در گذشته، عفونت با H. pylori علت اصلی بود، اما اکنون استفاده گسترده از NSAIDs به یک علت پیشرو تبدیل شده است.40 شیوع H. pylori در بسیاری از مناطق جهان به دلیل بهبود بهداشت و برنامه‌های ریشه‌کنی کاهش یافته است.40 یک متاآنالیز در سال ۲۰۲۳ نشان داد که شیوع جهانی H. pylori از ۵۸.۲ درصد در دوره ۱۹۸۰-۱۹۹۰ به ۴۳.۱ درصد در دوره ۲۰۱۱-۲۰۲۲ کاهش یافته است.43 این کاهش به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته مشهود است، در حالی که در کشورهای در حال توسعه (۴۰-۸۰ درصد) همچنان بالا است.42

با این حال، زخم‌های ناشی از NSAIDs، به‌ویژه در کشورهای با درآمد بالا، به دلیل افزایش سن جمعیت و مصرف گسترده NSAIDs برای بیماری‌های مزمن، به یک عامل اصلی در بار بیماری تبدیل شده‌اند.40 در کشورهای با درآمد بالا، شیوع استاندارد شده سنی زخم‌های ناشی از NSAIDs (۸۱.۰ در هر ۱۰۰ هزار نفر) کمتر از مناطق کم‌درآمد و متوسط (۱۴۰.۵-۱۴۵.۳ در هر ۱۰۰ هزار نفر) است، که عمدتاً به دلیل راهبردهای پیشگیرانه سیستماتیک مانند تجویز همزمان داروهای محافظت‌کننده گوارشی است.40

مکانیسم‌های زخم‌های ناشی از NSAIDs:

مکانیسم‌های ایجاد زخم توسط NSAIDs شامل دو مسیر اصلی است 40:

  1. مهار آنزیم سیکلواکسیژناز (COX): مکانیسم اصلی، مهار سیستمیک آنزیم‌های COX، به‌ویژه COX-1 است.40 این مهار منجر به کاهش سنتز پروستاگلاندین‌ها می‌شود که برای حفظ یکپارچگی مخاط حیاتی هستند.40 پروستاگلاندین‌ها مسئول ترشح مخاط و بی‌کربنات، تکثیر سلولی و جریان خون مخاطی هستند.40
  2. آسیب مستقیم به مخاط: NSAIDs علاوه بر مهار COX، به دلیل خواص فیزیکوشیمیایی خود، مستقیماً یکپارچگی مخاط را به خطر می‌اندازند.40 آن‌ها با اختلال در فسفولیپیدهای مخاطی و غشاهای سلولی و همچنین از بین بردن فسفوریلاسیون اکسیداتیو میتوکندریایی، آسیب سلولی را آغاز می‌کنند.40 این اختلال اولیه با مواجهه با عوامل تهاجمی لومن مانند اسید، پپسین، ذرات غذا، صفرا و pylori تشدید می‌شود.40

نقش هم‌افزایی H. pylori:

عفونت H. pylori به‌طور هم‌افزایی خطر زخم‌های ناشی از NSAIDs را افزایش می‌دهد.40 H. pylori با اختلال در اپیتلیوم معده و کاهش ترشح بی‌کربنات و مخاط، دفاع مخاطی را تضعیف کرده و مخاط را در برابر آسیب NSAID آسیب‌پذیرتر می‌کند.40 متاآنالیزها نشان می‌دهند که بیماران با هر دو عامل H. pylori و مصرف NSAID، ۳.۵۳ برابر بیشتر در معرض خطر زخم‌های گوارشی و عوارض آن هستند.40

زخم‌های گوارشی ایدیوپاتیک (IPU):

زخم‌های گوارشی ایدیوپاتیک (IPU) به زخم‌هایی گفته می‌شود که علت شناخته‌شده‌ای غیر از H. pylori یا NSAIDs ندارند.41 شیوع IPU در حال افزایش است، که احتمالاً به دلیل کاهش نرخ عفونت H. pylori است.44 در یک مطالعه در جنوب شرق ایران (زاهدان)، شیوع IPU ۸.۶۹ درصد از کل بیماران مبتلا به زخم فعال بوده است.46 پاتوژنز IPU هنوز ناشناخته است، اگرچه استرس و ناهنجاری‌های ناشی از افزایش سن در دفاع مخاطی معده از عوامل احتمالی محسوب می‌شوند.44

نیاز روز:

با توجه به مصرف خودسرانه مسکن‌ها در ایران و شیوع بالای باکتری هلیکوباکترپیلوری، آگاهی از این عوامل خطر بسیار مهم است.

۵. بیماری سلیاک (Celiac Disease)

بیماری سلیاک یک بیماری خودایمنی است که در آن مصرف گلوتن (پروتئینی موجود در گندم، جو و چاودار) باعث آسیب به پرزهای روده کوچک می‌شود. این آسیب جذب مواد مغذی را مختل می‌کند.47 شیوع جهانی بیماری سلیاک حدود ۱ درصد است.48 در ایران، شیوع این بیماری در جمعیت عمومی حدود ۱ درصد تخمین زده می‌شود.47 با این حال، مطالعات منطقه‌ای تفاوت‌هایی را نشان می‌دهند؛ برای مثال، در شمال ایران (آمل)، شیوع بر اساس نتایج سرولوژیکی ۰.۴ درصد و بر اساس نتایج پاتولوژیکی (بیوپسی) ۰.۱۵ درصد بوده است.47 در مقابل، یک مطالعه اپیدمیولوژیک در غرب ایران (کرمانشاه) شیوع بالاتری را نشان داده است (۵.۴۹ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت) که این رقم بالاتر از آمار جهانی است.50

پایه ژنتیکی فراتر از HLA-DQ2/DQ8:

وجود ژن‌های HLA-DQ2 (به‌ویژه HLA-DQ2.5وHLA-DQ8) برای توسعه بیماری سلیاک ضروری است، اما کافی نیست.33 این بدان معناست که بسیاری از افراد دارای این ژن‌ها هرگز به سلیاک مبتلا نمی‌شوند.52 تحقیقات اخیر از طریق مطالعات ارتباط سراسر ژنوم (GWAS) و نقشه‌برداری دقیق ژنوم انسانی، تعداد زیادی از واریانت‌های ژنتیکی غیر HLA را شناسایی کرده‌اند که در توسعه این بیماری اهمیت دارند.51 این واریانت‌ها عمدتاً پلی‌مورفیسم‌های تک‌نوکلئوتیدی (SNPs) هستند که در نواحی پروموتر و توالی‌های تقویت‌کننده رونویسی قرار دارند.51 برخی از ژن‌های غیر HLA که با سلیاک مرتبط شناخته شده‌اند شامل TAGAP, IL18R1, RGS21, PLEK, CCR9, CTLA4, LPP, MSH5, ASH1L, BAZ2B, ZNF804A, TCOF1, GRB10, AUTS2, LAMB1, FCGR2A, BANK1, XKR6, IFNG, FOS می‌شوند.53 این یافته‌ها نشان می‌دهند که چندین بیماری خودایمنی دیگر نیز جایگاه‌های مستعدکننده مشترکی با سلیاک دارند، که دلایل هم‌زمانی این بیماری‌ها را روشن می‌کند.30

چالش‌ها در تشخیص و تأثیر آگاهی جهانی در ایران:

یکی از چالش‌های اصلی در تشخیص سلیاک، به‌ویژه در ایران، عدم دقت کافی تست‌های سرولوژیکی به‌تنهایی است.47 در یک مطالعه در شمال ایران، نیمی از بیماران با تست سرولوژیکی مثبت (آنتی‌بادی IgA ضد tTG) نتایج بیوپسی منفی داشتند، که بر نیاز به ارزیابی پاتولوژیکی (بیوپسی) برای تشخیص قطعی تأکید می‌کند.47 این تفاوت‌ها می‌تواند ناشی از عدم حساسیت بهینه تست‌های سرولوژیکی با نقاط برش خاص، یا حتی خطاهای آزمایشگاهی باشد.47

با افزایش آگاهی جهانی، تست‌های تشخیصی سلیاک در دسترس‌تر شده‌اند.33 بسیاری از افرادی که سال‌ها از مشکلات گوارشی مبهم رنج می‌بردند، اکنون با تشخیص سلیاک، درمان مناسب را دریافت می‌کنند.33 سازمان‌هایی مانند “وب‌سایت بیماری سلیاک ایران” تلاش می‌کنند تا با افزایش آگاهی در میان متخصصان سلامت و عموم مردم، دسترسی به تشخیص سریع و مراقبت‌های بهداشتی مناسب را بهبود بخشند و تحقیقات برای درمان‌های جدید را پیش ببرند.55 این تلاش‌ها به کاهش تشخیص دیرهنگام و بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک می‌کند.49

۶. بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)

بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) به تجمع چربی در سلول‌های کبدی اطلاق می‌شود که ناشی از مصرف الکل نباشد.56 این بیماری ارتباط مستقیمی با چاقی، دیابت نوع ۲ و سندرم متابولیک دارد.56 NAFLD به یک “اپیدمی خاموش” در ایران و جهان تبدیل شده است.56 شیوع جهانی NAFLD به‌طور مداوم از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷ افزایش یافته و از حدود ۳۹۱ میلیون مورد به ۸۸۲ میلیون مورد رسیده است.56 در ایران، شیوع کلی NAFLD ۳۳ درصد (با فاصله اطمینان ۹۵ درصد: ۲۷ درصد-۳۷ درصد) برآورد شده است.56 این شیوع در بزرگسالان ۳۶.۹ درصد و در کودکان ۶.۷ درصد است، که در کودکان چاق به ۴۲ درصد می‌رسد.58 مناطق شمال آفریقا و خاورمیانه بالاترین شیوع NAFLD را دارند.56

پیشرفت به NASH و سیروز و مسیرهای متابولیک:

NAFLD یک طیف از ناهنجاری‌های کبدی است که از کبد چرب ساده (NAFL) تا استئاتوهپاتیت غیرالکلی (NASH) و در نهایت سیروز و سرطان کبد (HCC) پیشرفت می‌کند.56 NASH شکل جدی‌تری است که با التهاب و آسیب سلول‌های کبدی (هپاتوسیت‌ها) همراه است و معمولاً با فیبروز اطراف سلولی همراه است که می‌تواند به سیروز منجر شود.57 حدود ۳۰ درصد تا ۴۰ درصد بیماران NASH دچار فیبروز می‌شوند.59

مکانیسم NAFLD با فرضیه “دو ضربه” (Two-hit hypothesis) توضیح داده می‌شود: ضربه اول شامل تجمع چربی (استئاتوز) است که ناشی از عدم تعادل بین عرضه و مصرف انرژی است.59 NAFLD در واقع تظاهر کبدی اختلال عملکرد بافت چربی ثانویه به مازاد انرژی است.59 تجمع تری‌گلیسیرید در کبد ممکن است یک مکانیسم دفاعی برای مقابله با مازاد انرژی باشد.59 ضربه دوم شامل استرس اکسیداتیو و آسیب سلولی است که توسط متابولیت‌های سمی اسیدهای چرب آزاد ایجاد می‌شود.59

مسیرهای متابولیک درگیر:

NAFLD اغلب با اختلالات متابولیک سیستمیک مانند هایپرگلیسمی، مقاومت به انسولین و چاقی همراه است.60 در NAFLD، بسیاری از مسیرهای متابولیک در هپاتوسیت‌ها تغییرات قابل توجهی را تجربه می‌کنند.60 این تغییرات شامل افزایش گلیکولیز، گلوکونئوژنز، تولید لاکتات، چرخه اسید سیتریک (TCA) و کاهش تولید اجسام کتونی، تنفس میتوکندریایی و سنتز آدنوزین تری‌فسفات (ATP) می‌شود.60 مقاومت به انسولین در آدیپوسیت‌ها منجر به لیپولیز نامناسب پس از غذا می‌شود که افزایش اسیدهای چرب آزاد غیر استریفیه (NEFAs) در پلاسما را در پی دارد و منجر به افزایش لیپولیز کبدی می‌شود.59 این آبشار رویدادها منجر به اختلال عملکرد میتوکندریایی، استرس اکسیداتیو، استرس شبکه آندوپلاسمی، اتوفاژی ناکارآمد و دیس‌بیوزیس میکروبیوتای روده می‌شود که همگی التهاب استریل هپاتوسیت را ایجاد می‌کنند.59 آپوپتوز، نکروز و نکروپتوز هپاتوسیت‌ها نتیجه نهایی پیشرفت به فیبروز و سیروز کبدی است.59

نیاز روز:

کبد چرب به یک “اپیدمی خاموش” در ایران و جهان تبدیل شده است. اصلاح سبک زندگی و رژیم غذایی، کلید اصلی پیشگیری و درمان این بیماری است.56

۷. سرطان‌های دستگاه گوارش

سرطان‌های دستگاه گوارش از جمله شایع‌ترین و کشنده‌ترین سرطان‌ها در جهان هستند.61

سرطان روده بزرگ (کولورکتال)

سرطان روده بزرگ (CRC) سومین سرطان شایع در جهان است که در سال ۲۰۲۲، ۱,۹۲۶,۴۲۵ مورد جدید را شامل می‌شد و دومین سرطان کشنده با ۹۰۴,۰۱۹ مورد مرگ در همان سال بود.61 میزان بروز CRC در ایران در حال افزایش است.61 قبل از انتشار گزارش‌های مداوم ثبت ملی سرطان ایران، میزان بروز CRC در ایران ۸.۴۶ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت بود.61 آخرین داده‌های ملی (۲۰۱۴-۲۰۱۷) نشان‌دهنده میزان بروز استاندارد شده سنی تقریباً ۱۵ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.61

استعداد ژنتیکی و عوامل خطر محیطی/غذایی:

سندرم‌های سرطان ارثی ۶-۱۰ درصد از کل موارد CRC و ۲۰ درصد از موارد CRC با شروع زودهنگام را تشکیل می‌دهند.33 شناسایی واریانت‌های ژرم‌لاین بیماری‌زا می‌تواند بر تست‌های ژنتیکی، مشاوره و غربالگری تأثیر بگذارد.64 در جمعیت ایرانی، واریانت‌های بیماری‌زا/احتمالاً بیماری‌زا در ژن‌های مرتبط با سندرم لینچ (MLH1, MSH2, MSH3, PMS1) در ۳۶.۵۱ درصد بیماران و در ژن‌های غیر لینچ (ATM, FH, TP53) در ۲۶.۹۸ درصد بیماران شناسایی شده‌اند.64 در بیماران پولیپوزیس، ۵۰ درصد دارای واریانت در ژن APC و ۱۵.۷۹ درصد در ژن MUTYH بودند.64

عوامل خطر محیطی و غذایی شامل مصرف بالای گوشت قرمز و فرآوری‌شده، نوشیدنی‌های شیرین، چاقی، الکل و سیگار کشیدن هستند.65 در مقابل، مصرف سبزیجات و محصولات لبنی با کاهش خطر CRC مرتبط است.66 ویتامین D، کلسیم و غذاهای تخمیری نیز اثرات محافظتی دارند.65 شهرنشینی و آلودگی هوا نیز در ایران با افزایش CRC مرتبط هستند.63

نیاز روز:

سن ابتلا به سرطان روده بزرگ در حال کاهش است.61 انجمن‌های پزشکی در بسیاری از کشورها سن شروع غربالگری را از ۵۰ به ۴۵ سال کاهش داده‌اند.61 این تغییر در ایران نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

سرطان معده

سرطان معده پنجمین سرطان شایع و چهارمین علت اصلی مرگ‌ومیر ناشی از سرطان در سراسر جهان است.62 در سال ۲۰۲۰، بیش از ۱ میلیون مورد جدید و ۷۶۹ هزار مرگ مرتبط با سرطان معده ثبت شده است.62 در ایران، سرطان معده شایع‌ترین سرطان در مردان و دومین سرطان شایع در زنان (پس از سرطان پستان) است.62 ایران در سال ۲۰۱۸، رتبه هشتم جهان را از نظر شاخص مرگ‌ومیر ناشی از سرطان معده داشته است.62 مناطق شمالی و شمال غربی ایران (مانند استان مازندران و اردبیل) مناطق پرخطر برای سرطان معده محسوب می‌شوند.62

استعداد ژنتیکی و عوامل خطر محیطی/غذایی:

سرطان معده ناشی از تعامل پیچیده عفونت H. pylori، ناهنجاری‌های ژنتیکی و اپی‌ژنتیکی و شرایط محیطی است.68 سندرم سرطان معده منتشر ارثی (HDGC) شایع‌ترین سندرم سرطان ارثی است که می‌تواند افراد را مستعد سرطان معده کند و اغلب ناشی از جهش‌های ژن CDH1 است.69 سایر سندرم‌های ارثی مانند پولیپوزیس آدنوماتوز خانوادگی (FAP) با جهش در ژن APC، سندرم پوتز-جگرز (PJS) با جهش در STK11 و سندرم پولیپوزیس نوجوانان (JPS) با جهش در SMAD4 و BMPR1A نیز می‌توانند منجر به سرطان معده شوند.69 در جمعیت ایرانی، ارتباط مثبتی بین پلی‌مورفیسم ژن IL-1B (C+3954T) و خطر سرطان معده مشاهده شده است.71 همچنین، ترکیب عفونت H. pylori و واریانت‌های ژرم‌لاین بیماری‌زا در ژن‌های ترمیم همولوگ (مانند ATM, BRCA1, BRCA2, PALB2) خطر سرطان معده را افزایش می‌دهد.69

عوامل خطر محیطی و غذایی برای سرطان معده شامل موارد زیر است:

  • عفونت pylori: این عامل مهم‌ترین عامل خطر محیطی برای سرطان معده است.69 شیوع H. pylori در ایران بالا است.62
  • رژیم غذایی: مصرف غذاهای فرآوری‌شده، پرنمک، دودی و شور (به‌ویژه ماهی دودی و شور)، مصرف کم میوه و سبزیجات، مصرف چای داغ و غلیظ و مصرف فست‌فودها از عوامل خطر هستند.62
  • سبک زندگی: سیگار کشیدن، مصرف الکل و فعالیت بدنی کم از عوامل خطر هستند.62
  • عوامل محیطی دیگر: آب آشامیدنی ناسالم و غیربهداشتی، مواجهه با آفت‌کش‌های کشاورزی، بهداشت نامناسب و تغییرات در محیط میکروبی معده نیز نقش دارند.62

Reference:

  1.  Insight into global burden of gastroesophageal reflux disease … https://www.wjgnet.com/2150-5349/full/v16/i1/97918.htm
  2.  Prevalence and risk factors of gastroesophageal reflux disease in … https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0306223
  3.  Esophageal motility abnormalities in gastroesophageal reflux disease – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4023328/
  4.  Esophageal Motility Disorders and Gastroesophageal Reflux Disease https://www.spg.pt/wp-content/uploads/2023/03/Esophageal-Motility-Disorders-and-Gastroesophageal-Reflux-Disease.pdf
  5.  Full article: Recent advances in the knowledge of the mechanism of reflux hypersensitivity https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00365521.2024.2310177
  6.  Esophageal Reflux Hypersensitivity: A Comprehensive Review – PMC – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10651372/
  7. 7Recent advances in the knowledge of the mechanism of reflux hypersensitivity https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00365521.2024.2310177
  8.  Irritable Bowel Syndrome – StatPearls – NCBI Bookshelf https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK534810/
  9.  Exploration of TCM Comprehensive Treatment of Irritable Bowel Syndrome Based on Pathophysiological Mechanism https://www.dovepress.com/exploration-of-tcm-comprehensive-treatment-of-irritable-bowel-syndrome-peer-reviewed-fulltext-article-IJGM
  10.  Epidemiological features of irritable bowel syndrome and its subtypes among Iranian adults – SciSpace https://scispace.com/pdf/epidemiological-features-of-irritable-bowel-syndrome-and-its-581fj3n2ro.pdf
  11. Irritable Bowel Syndrome in Iran: SEPAHAN Systematic Review No … https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3399304/
  12.  Low-grade inflammation plays a pivotal role in gastrointestinal dysfunction in irritable bowel syndrome – PMC – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3097950/
  13. Inflammation in irritable bowel syndrome: Myth or new treatment target? – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4734999/
  14.  How Does Serotonin in the Brain Affect Your Bowels? – Healthline https://www.healthline.com/health/irritable-bowel-syndrome/serotonin-effects
  15.  How Serotonin Level Fluctuation Affects the Effectiveness of Treatment in Irritable Bowel Syndrome – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7505258/
  16. Neurotransmitter and Intestinal Interactions: Focus on the Microbiota-Gut-Brain Axis in Irritable Bowel Syndrome – Frontiers https://www.frontiersin.org/journals/endocrinology/articles/10.3389/fendo.2022.817100/full
  17.  Why addressing how our brain and our gut talk to each other matter for IBS https://www.gutmicrobiotaforhealth.com/why-addressing-how-our-brain-and-our-gut-talk-to-each-other-matter-for-ibs/
  18.  Gut–brain axis – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Gut%E2%80%93brain_axis
  19. Decoding the Gut-Brain Axis: A Journey toward Targeted Interventions for Disorders-of-Gut-Brain Interaction – PubMed https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39938496/
  20.  The Brain-Gut Connection | Johns Hopkins Medicine https://www.hopkinsmedicine.org/health/wellness-and-prevention/the-brain-gut-connection
  21.  The Mind-Gut Connection: Understanding IBD and Mental Health … https://bgapc.com/understanding-ibd-and-mental-health/
  22.  The Brain-Gut Axis: Psychological Functioning and Inflammatory Bowel Diseases – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7863941/
  23.  Probiotics: mechanism of action, health benefits and their application in food industries https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2023.1216674/full
  24. Gut microbiota affects brain development and behavior – PMC – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10331547/
  25.  The Incidence Rate of Inflammatory Bowel Disease in an Urban Area of Iran: A Developing Country http://mejdd.org/index.php/mejdd/article/viewFile/1301/1547
  26.  Emerging Epidemic of In.ammatory Bowel Disease in a Middle Income Country: A Nation-wide Study from Iran – Archives of Iranian Medicine https://journalaim.com/PDF/69_jan2016_003.pdf
  27. Inflammatory bowel disease in Iran: A review of 457 cases – Portal de Periódicos da CAPES https://www.periodicos.capes.gov.br/index.php/acervo/buscador.html?task=detalhes&id=W2170275918
  28. Crohn’s Disease Market Size, Trends, Industry Report 2034 https://www.marketresearchfuture.com/reports/crohns-disease-market-2344
  29. 29. Environmental risk factors of inflammatory bowel disease: toward a … https://academic.oup.com/ecco-jcc/article/19/4/jjaf042/8069031
  30.  Recent Insights Into the Genetics of Inflammatory Bowel Disease – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4947143/
  31. Gene-Environment Interactions in Inflammatory Bowel Disease: A Systematic Review of Human Epidemiologic Studies – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12134891/
  32.  Exploring Gene-environment Interactions in Inflammatory Bowel Disease – TSpace https://utoronto.scholaris.ca/items/35af5bc7-b9cb-4a59-adc7-9b6d2b58382f
  33.  Inherited Gastrointestinal Diseases: What You Should Know – Felix Hospital https://www.felixhospital.com/blogs/inherited-gastrointestinal-diseases-what-you-should-know
  34. 34. IBD Anti-Inflammatory Diet – UMass Chan Medical School https://www.umassmed.edu/nutrition/ibd/ibdaid/
  35.  The Low FODMAP Mediterranean Diet Approach for IBS – Canadian … https://cdhf.ca/en/the-low-fodmap-mediterranean-diet-approach-for-ibs/
  36.  Emerging role of environmental pollutants in inflammatory bowel disease risk, outcomes and underlying mechanisms – PubMed https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39179372/
  37.  Understanding dysbiosis and resilience in the human gut microbiome: biomarkers, interventions, and challenges – Frontiers https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2025.1559521/full
  38. Current understanding of dysbiosis in disease in human and animal models – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4838534/
  39.  Genetic and Epigenetic Etiology of Inflammatory Bowel Disease: An Update – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9778199/
  40. Nonsteroidal Anti-Inflammatory Drug-Induced Peptic Ulcer Disease https://www.helicojournal.org/upload/pdf/kjhugr-2025-0004.pdf
  41. Peptic Ulcer Disease – The Korean Journal of Helicobacter and Upper Gastrointestinal Research https://www.helicojournal.org/upload/pdf/kjhugr-2024-0075.pdf
  42. Has the global prevalence of Helicobacter pylori (H. pylori) decreased? – Dr.Oracle AI https://www.droracle.ai/articles/48867/h-pylori-prevalance-decreased-globally
  43. What is the current global prevalence of Helicobacter pylori (H. pylori) infection? https://www.droracle.ai/articles/48885/h-pylori-global-prevalence-latest
  44.  DIAGNOSIS AND TREATMENT OF IDIOPATHIC GASTRIC ULCERS – J-Stage https://www.jstage.jst.go.jp/article/gee/64/6/64_1201/_article/-char/en
  45. Peptic Ulcer Disease | Concise Medical Knowledge – Lecturio https://www.lecturio.com/concepts/peptic-ulcer-disease/
  46.  Prevalence of Idiopathic Peptic Ulcer in Southeastern Iran – ResearchGate https://www.researchgate.net/publication/355370441_Prevalence_of_Idiopathic_Peptic_Ulcer_in_Southeastern_Iran
  47. The Prevalence of Celiac Disease in Northern Iran – GOVARESH http://www.govaresh.org/index.php/dd/article/viewFile/2541/2398
  48. Evaluation of the Epidemiological, Clinical, and Laboratory Characteristics of Patients with Celiac Disease in South Khorasan (Iran) – Brieflands https://brieflands.com/articles/mcj-135314
  49.  Bridging the Gap: Awareness, Knowledge, and Challenges of Living with Celiac Disease in Bulgaria – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11990572/
  50.  Epidemiology of Celiac Disease in Western Iran during 2019-2021 – ResearchGate https://www.researchgate.net/publication/379938132_Epidemiology_of_Celiac_Disease_in_Western_Iran_during_2019-2021
  51.  Beyond the HLA Genes in Gluten-Related Disorders – PMC https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7688450/
  52.  Genetics – Coeliac UK https://www.coeliac.org.uk/information-and-support/coeliac-disease/about-coeliac-disease/causes/genetics/
  53. Identification of Non-HLA Genes Associated with Celiac Disease and Country-Specific Differences in a Large, International Pediatric Cohort https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4807782/
  54.  Celiac Disease—Narrative Review on Progress in Celiac Disease – MDPI https://www.mdpi.com/2304-8158/14/6/959
  55.  Iranian Celiac Disease Website – Eat! Gluten-Free https://eat-gluten-free.celiac.org/gf-services/iranian-celiac-disease-website/
  56.  Prevalence of Non-alcoholic Fatty Liver Disease in Iran: A … https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10709132/
  57. Mechanisms of NAFLD development and therapeutic strategies – PMC – PubMed Central https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6553468/
  58. The Prevalence of Non-Alcoholic Fatty Liver Disease in Iranian Children and Adult Population: A Systematic Review and Meta https://ijph.tums.ac.ir/index.php/ijph/article/download/28764/8004
  59. Nonalcoholic Steatohepatitis (NASH) – StatPearls – NCBI Bookshelf https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470243/
  60.  Metabolic Changes of Hepatocytes in NAFLD – Frontiers https://www.frontiersin.org/journals/physiology/articles/10.3389/fphys.2021.710420/full
  61.  Incidence of colorectal cancer in Iran: A systematic review and meta … https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11691066/
  62.  Five-Year Trend of Gastric Cancer in Northern Iran – Brieflands https://brieflands.com/articles/ijcm-150902.pdf

 

تماس با ما

همه روزه به جز روزهای تعطیل رسمی

از ساعت 6 صبح تا 9 شب

پیوندها

ثبت نام برای خبرنامه

برای ثبت نام در خبرنامه اطلاعات خود را وارد کنید

Copyright 2020 © see7.ir