مراقبت های بعد از نمونه گیری خون

مقدمه

نمونه‌گیری خون که با عناوینی مانند فلبوتومی یا ونی‌پانکچر شناخته می‌شود، یکی از روش‌های استاندارد تشخیصی در حوزه آزمایشگاه به شمار می‌رود. این فرآیند باید مطابق با آخرین دستورالعمل‌های بین‌المللی طراحی و اجرا گردد، به گونه‌ای که اصولی مانند ایمنی کامل بیمار، دستیابی به نتایج دقیق و پیشگیری از هرگونه عوارض جانبی مدنظر قرار گیرند.

دلایل نمونه‌گیری

عملیات نمونه‌گیری خون معمولاً براساس درخواست پزشک انجام شده و می‌تواند اهداف مختلفی را دنبال کند که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته می‌شود.

نخست، نمونه‌گیری خون در چک‌آپ‌های پزشکی روتین کاربرد وسیعی دارد. این آزمایش‌ها برای ارزیابی میزان طبیعی مواد موجود در خون، از جمله گلوکز، کلسترول یا سلول‌های خونی، انجام می‌شود، که نه تنها به شناخت وضعیت کلی سلامت کمک می‌کند، بلکه نقش حیاتی در غربالگری‌های پیشگیرانه دارد تا از بروز مشکلات جدی در آینده جلوگیری شود.
دومین هدف اصلی این فرایند، تشخیص بیماری یا تأیید یا رد احتمالات مشکوک بالینی است. در چنین شرایطی نمونه خون برای شناسایی مواردی مانند عفونت‌ها، کم‌خونی یا اختلالات هورمونی استفاده می‌شود، که می‌تواند اطلاعات ارزشمندی برای تصمیم‌گیری پزشکی و دستیابی به تشخیصی دقیق‌تر فراهم کند.
علاوه بر این، نمونه‌گیری خون یکی از ابزار‌های کارآمد برای کنترل و پیگیری بیماری‌های شناخته‌شده به شمار می‌رود. پزشکان با بررسی تغییرات نشانگرهای زیستی خاص، می‌توانند پیشرفت بیماری‌هایی نظیر دیابت، نارسایی کلیوی یا انواع سرطان را تحت نظر داشته باشند.
کاربرد دیگر این فرآیند به ارزیابی میزان موفقیت درمان‌ها مربوط است. نمونه خون می‌تواند معیاری برای بررسی اثربخشی درمان‌هایی مانند داروهای آنتی‌بیوتیک یا هورمون‌های جایگزین باشد تا پزشکان بتوانند در صورت نیاز تنظیمات لازم در روند درمان انجام دهند.
در نهایت، نمونه‌گیری خون ابزار مهمی برای پیش‌بینی سیر بیماری و ارزیابی پیش‌آگهی در بیماران محسوب می‌شود. بررسی عوارض احتمالی یا پاسخ به درمان خصوصاً در شرایط بیماری‌های مزمن نظیر مشکلات قلبی یا کبدی، به پزشکان کمک می‌کند تا بهترین رویکرد درمانی را اتخاذ کنند.

دامنه استفاده از نمونه‌گیری خون گسترده‌تر شده و شامل آزمایش‌های پیشرفته ژنتیکی یا ایمونولوژیک نیز می‌شود. با این حال، ضروری است که حجم خون گرفته‌شده به حداقل ممکن کاهش یابد، به ویژه هنگام کار با کودکان یا سالمندان، تا خطر کم‌خونی و سایر عوارض مشابه به حداقل برسد.

آماده‌سازی قبل از خون‌گیری برای اطمینان از دقت نتایج

برای کاهش احتمال بروز خطاهای پیش‌تحلیلی که بیشترین سهم را در خطاهای آزمایشگاهی دارند، رعایت اصول زیر بر اساس استانداردهای CLSI و دستورالعمل‌های محلی ضروری است:

اطلاع از وضعیت پزشکی: بیماران ملزم هستند هرگونه بیماری یا اختلال خاص مثل هموفیلی، مشکلات انعقادی، صرع، حساسیت به لاتکس یا داروهای تأثیرگذار بر نتایج (مانند آنتی‌بیوتیک‌ها) را به نمونه‌گیر یا پزشک آزمایشگاه اطلاع دهند. در موارد خاص، مثل دیالیز، باید از محل‌های جایگزین برای نمونه‌گیری استفاده شود.
زمان مناسب برای نمونه‌گیری: بهترین زمان بین ساعت ۷ تا ۹ صبح است، زیرا ریتم شبانه‌روزی بدن بر سطوح هورمون‌ها و مواد تأثیرگذار است. برای آزمایش‌هایی که نیازمند دقت زمانی هستند مانند گازهای خون یا آمونیاک، توجه به زمان دقیق ضروری است.
شرایط ناشتایی: برای آزمایش‌هایی نظیر گلوکز، لیپیدها یا برخی هورمون‌ها، لازم است حداقل ۸ تا ۱۲ ساعت از خوردن غذا پرهیز شود. ناشتایی به معنای قطع کامل مصرف نیست؛ نوشیدن آب یا چای بدون شکر مجاز است. داروهای روزانه می‌توانند ادامه یابند مگر اینکه پزشک دستور توقف داده باشد. برای کودکان و سالمندان، ناشتا بودن کوتاه‌تر (۴ تا ۶ ساعت) توصیه می‌شود تا از کم‌آبی جلوگیری شود.
ملاحظات مربوط به آزمایش هورمون‌ها: برای آزمایش‌هایی مثل کورتیزول، نمونه باید به‌طور دقیق در ساعت ۸ صبح یا نیمه‌شب (نمونه بزاقی) جمع‌آوری شود. در زنان، روز سیکل قاعدگی برای آزمایش‌های مرتبط (مانند روزهای ۳ تا ۵ برای FSH/LH) باید رعایت شود. همچنین پیش از نمونه‌گیری باید از استرس، فعالیت بدنی شدید و سیگار کشیدن حداقل ۳۰ دقیقه قبل اجتناب شود.
آماده‌سازی تجهیزات: استفاده از دستکش بدون پودر، ضدعفونی با الکل ۷۰ درصد (با حرکت دایره‌ای از داخل به خارج)، تورنیکت (حداکثر یک دقیقه استفاده برای جلوگیری از غلظت خون) و انتخاب سوزن مناسب از ضروریات است.

همچنین در منابع مختلف بر شناسایی دقیق بیمار با استفاده از نام، کد یا تاریخ و انتخاب لوله‌های مناسب برای آزمایش‌ها (مانند EDTA برای هماتولوژی) تاکید شده است.

دلایل کبودی (هماتوم) محل خون‌گیری و پیشگیری

کبودی پس از خون‌گیری شایع است و معمولاً بی‌خطر، اما می‌تواند ناشی از آسیب خفیف رگ باشد. بر اساس مطالعات اخیر (مانند تحقیق ۲۰۲۴ در مورد هماتوم‌ها)، دلایل اصلی عبارتند از:

دلیل	توضیح	پیشگیری
ماساژ یا فشار بیش از حد محل	منجر به آسیب بیشتر رگ‌ها می‌شود.	اجتناب از ماساژ؛ فقط فشار ملایم اعمال کنید.
عدم نگه داری فشار پس از خونگیری	حداقل ۵ دقیقه فشار لازم است تا خونریزی زیرپوستی رخ ندهد.	فشار با گاز الکل‌زده حداقل ۵-۱۰ دقیقه.
لباس با استین تنگ یا تکان دادن دست	فشار خارجی باعث جابه‌جایی لخته می‌شود.	لباس گشاد بپوشید و دست را ثابت نگه دارید.
نمونه برداری در افراد مسن	پوست نازک‌تر و رگ‌های شکننده‌تر.	استفاده از سوزن کوچکتر (۲۳ گیج) و تکنیک دقیق.
عدم وجود رگ مناسب	آسیب مکرر به رگ‌ها.	انتخاب رگ مناسب.
داروهای رقیق کننده خون (مثل اسپرین و وارفارین)	کاهش انعقاد.	اطلاع به پزشک و اجتناب از مصرف NSAIDها ۲۴ ساعت قبل در صورت امکان.
بیماری های انعقادی،کبدی یا کمبود ویتامین k	اختلال در لخته‌سازی.	ارزیابی پیش از خون‌گیری و فشار طولانی‌تر.
کمبود پلاکت یا همولیز	شکنندگی سلول‌ها.	آزمایش‌های پیشین برای شناسایی.
حمل وسایل سنگین یا بند کیف روی محل	فشار خارجی.	حداقل ۴-۶ ساعت اجتناب از فعالیت.
اندازه سوزن نامناسب	سوزن بزرگ دیواره رگ را سوراخ می‌کند.	استفاده از سوزن استاندارد

کبودی معمولاً در ۷-۱۰ روز بهبود می‌یابد و به رنگ‌های آبی، سبز و زرد تغییر می‌کند.

توصیه‌های پس از خون‌گیری برای کاهش عوارض

پس از خون‌گیری، مراقبت مناسب ضروری است تا از عفونت، کبودی یا کم‌آبی جلوگیری شود:

مدیریت کبودی یا درد: در صورت بروز، به نمونه‌گیر یا پزشک اطلاع دهید. کمپرس سرد متناوب (۱۰-۱۵ دقیقه با فواصل) تا ۲۴ ساعت اعمال کنید. مسکن‌هایی مانند استامینوفن برای درد مجاز است. بهبود کبودی ۳ روز تا ۲ هفته طول می‌کشد؛ در صورت تورم پیشرونده، فوراً به پزشک مراجعه کنید. بانداژ را حداقل ۱۵ دقیقه نگه دارید.
هیدراتاسیون و تغذیه: حداقل ۸-۱۰ لیوان آب روزانه بنوشید، به ویژه برای بزرگسالان با ‌قد متوسط. از الکل، کافئین (قهوه، چای، سودا) و سیگار حداقل ۱ ساعت اجتناب کنید، زیرا باعث کم‌آبی می‌شوند.
محدودیت فعالیت: از ورزش سنگین (مانند وزنه‌برداری، کوهنوردی یا فعالیت‌های شدید) حداقل ۱ روز خودداری کنید.
بهداشت و ایمنی: محل را تمیز نگه دارید؛ از دوش آب گرم حداقل تا پایان روز اجتناب کنید تا رگ‌ها گشاد نشوند. در صورت خونریزی مداوم ( >۵ دقیقه)، فشار بیشتری اعمال کنید و به پزشک اطلاع دهید.
حمل و نقل نمونه: نمونه‌ها باید بلافاصله برچسب‌گذاری (نام، تاریخ، زمان) و در شرایط مناسب (یخچال برای آزمایش‌های خاص) منتقل شوند.

مدیریت سرگیجه یا غش پس از خون‌گیری

سرگیجه یا غش ناشی از سنکوپ وازوواگال پس از خون‌گیری در حدود ۵ تا ۱۰ درصد افراد رخ می‌دهد که اغلب به دلیل تحریک بیش از حد عصب واگ و افت فشار خون، همراه با کاهش جریان خون به مغز است. این حالت با علائمی همچون احساس ضعف ناگهانی، تعریق، تهوع یا تاری دید همراه بوده و معمولاً ۳۰ تا ۶۰ ثانیه قبل از غش ظاهر می‌شود.

پیشگیری از وقوع عارضه: برای پیشگیری، اگر سابقه چنین مشکلی دارید، بهتر است نمونه‌گیر را مطلع کنید تا خون‌گیری در وضعیت خوابیده انجام شود. مصرف کافی آب (در صورت غیرناشتا بودن)، یک وعده سبک غذایی قبل از خون‌گیری، اجتناب از بلند شدن سریع و استفاده از تکنیک‌های فشار معکوس مانند انقباض عضلات پا یا دست می‌تواند کمک‌کننده باشد. همچنین افزایش مصرف نمک با نظارت پزشک شرایط فشار خون را بهبود می‌بخشد.

مدیریت شرایط حین عارضه: در صورت بروز علائم، نشستن یا دراز کشیدن در همان لحظه توصیه می‌شود. قرار دادن سر میان زانوها یا بالا بردن پاها نیز می‌تواند به بهبود سریع‌تر کمک کند و اغلب طی ۲۰ تا ۳۰ ثانیه حال عمومی بهتر می‌شود.

مدیریت شرایط پس از عارضه: پس از این عارضه، توصیه می‌شود مایعات بیشتری مصرف کرده، از فعالیت‌های شدید خودداری کنید و در صورت تکرار مشکل، با پزشک مشورت نمایید تا عوامل زمینه‌ای مانند کم‌آبی یا مشکلات قلبی احتمالی مورد بررسی قرار گیرند.

Reference:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK138650/