سرطان پستان یکی از شایع‌ترین سرطان‌ها در میان زنان در سراسر جهان و ایران است. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های پستان به‌صورت غیرطبیعی رشد کرده و می‌توانند به سایر قسمت‌های بدن گسترش یابند. بر اساس گزارش‌های اخیر، در سال 2022، حدود 2.3 میلیون مورد جدید سرطان پستان در جهان تشخیص داده شد که منجر به 670,000 مرگ شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال 2040، تعداد موارد جدید به بیش از 3 میلیون در سال و تا سال 2050 به 3.2 میلیون مورد با 1.1 میلیون مرگ سالانه افزایش خواهد یافت. در ایران، سرطان پستان شایع‌ترین سرطان در زنان است، با نرخ بروز استاندارد شده سنی 35.8 در هر 100,000 نفر در سال 2020، که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 به بیش از 70 در هر 100,000 نفر برسد. این افزایش به عوامل متعددی از جمله تغییرات جمعیتی، سبک زندگی و افزایش آگاهی از غربالگری نسبت داده می‌شود.
عوامل خطر متعددی برای سرطان پستان وجود دارد، از جمله جنسیت زن، چاقی، عدم فعالیت بدنی، مصرف الکل، درمان جایگزینی هورمونی پس از یائسگی و سابقه خانوادگی. حدود 5 تا 10 درصد از موارد سرطان پستان ارثی هستند، به این معنا که از طریق جهش‌های ژنی از والدین به فرزندان منتقل می‌شوند. تشخیص ژنتیکی این بیماری می‌تواند به شناسایی افرادی که در معرض خطر بالا هستند کمک کند و امکان پیشگیری یا تشخیص زودهنگام را فراهم سازد. این مقاله به بررسی جامع تشخیص ژنتیکی سرطان پستان، با تمرکز بر آخرین پیشرفت‌ها، دستورالعمل‌ها و شیوه‌های ایران و جهان می‌پردازد.
پایه ژنتیکی سرطان پستان
سرطان پستان ارثی در مقابل غیرارثی
اکثر موارد سرطان پستان (حدود 70 درصد) غیرارثی یا اسپورادیک هستند، به این معنا که بدون سابقه خانوادگی مشخص رخ می‌دهند. حدود 20 درصد موارد خانوادگی هستند، یعنی در خانواده‌هایی با سابقه سرطان پستان دیده می‌شوند اما جهش ژنتیکی مشخصی شناسایی نمی‌شود. حدود 5 تا 10 درصد موارد ارثی هستند و به دلیل جهش‌های ژنتیکی مشخص ایجاد می‌شوند. این جهش‌ها معمولاً در ژن‌هایی رخ می‌دهند که در کنترل رشد سلولی و جلوگیری از تشکیل تومور نقش دارند.
ژن‌های کلیدی مرتبط
چندین ژن با خطر بالای ابتلا به سرطان پستان مرتبط هستند:
- BRCA1 و BRCA2: این ژن‌ها مهم‌ترین عوامل خطر ژنتیکی هستند. جهش در این ژن‌ها خطر ابتلا به سرطان پستان را تا 87 درصد در طول عمر افزایش می‌دهد. بیش از 1000 جهش مختلف در این ژن‌ها گزارش شده است.
- PALB2: سومین ژن شایع مرتبط با سرطان پستان است و خطر را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.
- CHEK2: جهش در این ژن خطر سرطان پستان را دو برابر می‌کند.
- ATM: این ژن در تعمیر DNA نقش دارد و جهش‌های آن خطر سرطان پستان را افزایش می‌دهند.
- TP53، PTEN و CDH1: این ژن‌ها با سندرم‌های ارثی مانند لی-فرومنی و کاودن مرتبط هستند و خطر سرطان پستان را افزایش می‌دهند.
- ژن‌های جدید شناسایی‌شده: تحقیقات اخیر ژن‌هایی مانند MAP3K1، LZTR1، ATRIP و BARD1 را به‌عنوان عوامل خطر جدید شناسایی کرده‌اند. همچنین، جهش‌های نادر در CDKN2A با خطر افزایش‌یافته مرتبط هستند.
این ژن‌ها در حالت عادی به کنترل رشد سلولی و جلوگیری از تشکیل تومور کمک می‌کنند. جهش‌ها باعث می‌شوند که این مکانیسم‌های محافظتی از کار بیفتند، که منجر به رشد غیرقابل کنترل سلول‌ها می‌شود. به عنوان مثال، ژن‌های BRCA1 و BRCA2 در تعمیر آسیب‌های DNA نقش دارند. وقتی این ژن‌ها جهش می‌یابند، توانایی سلول برای تعمیر DNA کاهش می‌یابد، که می‌تواند منجر به تجمع جهش‌های اضافی و تشکیل تومور شود.
مکانیسم‌های بیولوژیکی
جهش‌های ژنتیکی در سرطان پستان ارثی معمولاً در ژن‌های سرکوبگر تومور یا ژن‌های تعمیر DNA رخ می‌دهند. به عنوان مثال:
- BRCA1 و BRCA2: این ژن‌ها پروتئین‌هایی تولید می‌کنند که در تعمیر شکستگی‌های دو رشته‌ای DNA نقش دارند. جهش‌ها باعث می‌شوند که این پروتئین‌ها عملکرد خود را از دست بدهند، که منجر به ناپایداری ژنومی و افزایش خطر سرطان می‌شود.
- PALB2: این ژن با BRCA2 تعامل دارد و در تعمیر DNA نقش دارد. جهش‌های PALB2 می‌توانند خطر سرطان پستان را تا 50 درصد افزایش دهند.
- CHEK2: این ژن در تنظیم چرخه سلولی و پاسخ به آسیب DNA نقش دارد. جهش‌های آن می‌توانند باعث رشد غیرقابل کنترل سلول‌ها شوند.
تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که توالی‌های ژنی ارثی (ژرم‌لاین) می‌توانند نوع و شدت سرطان پستان را پیش‌بینی کنند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که ژنوم ارثی نقش مهمی در تعیین اینکه آیا سلول‌های حامل جهش‌های سرطان‌زا توسط سیستم ایمنی شناسایی و حذف می‌شوند یا به سرطان تبدیل می‌شوند، دارد.
آزمایش ژنتیکی برای سرطان پستان
آزمایش ژنتیکی چیست؟
آزمایش ژنتیکی شامل تجزیه و تحلیل DNA برای شناسایی جهش‌های ژنی است که خطر ابتلا به سرطان پستان را افزایش می‌دهند. این آزمایش‌ها معمولاً از نمونه خون، بزاق یا سواب گونه انجام می‌شوند. در ایران، آزمایشگاه‌هایی مانند مرکز تحقیقات ژنومیک ایران انواع مختلفی از آزمایش‌ها را ارائه می‌دهند.
انواع آزمایش‌های ژنتیکی
انواع مختلفی از آزمایش‌های ژنتیکی برای سرطان پستان وجود دارد:
- پنل دو ژنی: بررسی BRCA1 و BRCA2.
- پنل چند ژنی: شامل BRCA1، BRCA2، TP53، PALB2، CHEK2 و دیگر ژن‌ها.
- توالی‌یابی کامل اگزوم (WES): بررسی تمام ژن‌های مرتبط با سرطان.
- آزمایش MLPA: برای شناسایی حذف‌ها یا تکثیرها در ژن‌های BRCA1 و BRCA2.
- توالی‌یابی نسل بعدی (NGS): این فناوری امکان بررسی همزمان چندین ژن را با دقت بالا فراهم می‌کند و در حال تبدیل شدن به استاندارد طلایی در آزمایش ژنتیکی است.
چه کسانی باید آزمایش ژنتیکی انجام دهند؟
دستورالعمل‌های جهانی، مانند دستورالعمل‌های شبکه جامع ملی سرطان (NCCN) نسخه 3.2025، توصیه می‌کنند که افراد زیر آزمایش ژنتیکی را در نظر بگیرند:
- زنان مبتلا به سرطان پستان در سنین زیر 50 سال.
- زنان مبتلا به سرطان پستان سه‌گانه منفی.
- افرادی با سابقه خانوادگی سرطان پستان، تخمدان، پانکراس یا پروستات.
- افراد با اصل و نسب یهودی اشکنازی.
- افرادی که یکی از اعضای خانواده‌شان جهش ژنی شناخته‌شده‌ای دارد.
در ایران، معیارهای مشابهی اعمال می‌شود و مرکز تحقیقات ژنومیک ایران از دستورالعمل‌های NICE برای ارائه آزمایش BRCA به زنانی با خطر ≥10% برای جهش ژنی استفاده می‌کند. مشاوره ژنتیکی قبل از آزمایش برای ارزیابی مناسب بودن آن توصیه می‌شود.
فرآیند آزمایش
- مشاوره ژنتیکی پیش از آزمایش: بررسی سابقه پزشکی و خانوادگی برای تعیین نیاز به آزمایش.
- نمونه‌گیری: گرفتن نمونه خون یا بزاق (بدون نیاز به ناشتا بودن).
- تجزیه و تحلیل: نمونه در آزمایشگاه بررسی می‌شود و نتایج در 2 هفته تا 2 ماه آماده می‌شود.
- مشاوره ژنتیکی پس از آزمایش: نتایج توسط متخصص ژنتیک توضیح داده می‌شود و برنامه‌های بعدی پیشنهاد می‌شود.
مشاوره ژنتیکی در ایران در برخی مراکز مانند مرکز تحقیقات ژنومیک ارائه می‌شود، اما دسترسی به این خدمات در مناطق روستایی محدود است.
پیامدهای آزمایش ژنتیکی
انواع نتایج
- مثبت: وجود جهش ژنی که خطر را افزایش می‌دهد.
- منفی: عدم وجود جهش در ژن‌های بررسی‌شده، اما خطر کلی سرطان همچنان وجود دارد.
- نامشخص (VUS): شناسایی تغییر ژنی که تأثیر آن بر خطر سرطان مشخص نیست.
- غیرقطعی: آزمایش نمی‌تواند وضعیت جهش را تعیین کند.
اقدامات پس از نتیجه مثبت
افرادی که جهش ژنی دارند می‌توانند اقدامات زیر را در نظر بگیرند:
- غربالگری پیشرفته: ماموگرافی و MRI هر 6 ماه.
- جراحی پیشگیرانه: ماستکتومی دوطرفه یا برداشتن تخمدان‌ها پس از 45 سالگی.
- داروهای پیشگیرانه: استفاده از داروهایی مانند تاموکسیفن یا رالوکسیفن.
تأثیر بر اعضای خانواده
نتایج مثبت ممکن است نشان‌دهنده خطر برای سایر اعضای خانواده باشد. به عنوان مثال، اگر فردی جهش BRCA1 داشته باشد، فرزندانش 50 درصد احتمال به ارث بردن این جهش را دارند. مشاوره ژنتیکی می‌تواند به اعضای خانواده کمک کند تا تصمیم بگیرند که آیا باید آزمایش شوند یا خیر.
ملاحظات روانی و اجتماعی
دریافت نتایج مثبت می‌تواند باعث اضطراب و استرس شود. برخی افراد ممکن است احساس گناه کنند که جهش را به فرزندانشان منتقل کرده‌اند. مشاوره ژنتیکی و حمایت روانی برای مدیریت این تأثیرات ضروری است.
ملاحظات اخلاقی در آزمایش ژنتیکی
آزمایش ژنتیکی برای سرطان پستان با چندین ملاحظه اخلاقی همراه است:
- رضایت آگاهانه: بیماران باید به طور کامل از پیامدهای آزمایش، از جمله نتایج احتمالی و محدودیت‌ها، آگاه شوند.
- حریم خصوصی و محرمانگی: اطلاعات ژنتیکی باید از دسترسی غیرمجاز محافظت شود تا از سوءاستفاده توسط کارفرمایان یا شرکت‌های بیمه جلوگیری شود.
- تبعیض ژنتیکی: در برخی کشورها، مانند ایالات متحده، قوانینی مانند قانون عدم تبعیض اطلاعات ژنتیکی (GINA) از افراد در برابر تبعیض ژنتیکی محافظت می‌کنند. در ایران، چنین قوانینی هنوز به طور کامل توسعه نیافته‌اند.
- وظیفه اطلاع‌رسانی به خویشاوندان: پزشکان ممکن است با معضل اخلاقی مواجه شوند که آیا باید خویشاوندان در معرض خطر را مطلع کنند یا خیر، در حالی که حفظ محرمانگی بیمار ضروری است.
- تأثیر روانی: دانستن خطر ژنتیکی می‌تواند باعث اضطراب یا افسردگی شود، به‌ویژه اگر گزینه‌های پیشگیری محدود باشند.
پیشرفت‌ها در تشخیص و درمان
فناوری‌های جدید
اخیراً، فناوری‌های جدیدی در تشخیص ژنتیکی سرطان پستان توسعه یافته‌اند:
- توالی‌یابی نسل بعدی (NGS): این فناوری امکان بررسی همزمان چندین ژن را با هزینه کمتر و دقت بالاتر فراهم می‌کند.
- هوش مصنوعی (AI): الگوریتم‌های هوش مصنوعی، مانند الگوریتم سینا در ایران، می‌توانند تومورهای کوچک را در مراحل اولیه تشخیص دهند.
- آزمایش‌های چند ژنی (MGA): این آزمایش‌ها برای بیماران مبتلا به سرطان پستان در مراحل اولیه استفاده می‌شوند تا درمان‌های کمکی مناسب را انتخاب کنند و پیش‌آگهی را پیش‌بینی کنند.
پزشکی شخصی‌سازی‌شده
اطلاعات ژنتیکی می‌تواند به پزشکان کمک کند تا درمان‌های مناسب‌تری انتخاب کنند. به عنوان مثال، بیماران با جهش‌های BRCA ممکن است از مهارکننده‌های PARP مانند اولاپانیب بهره‌مند شوند. همچنین، آزمایش ژن‌هایی مانند PIK3CA می‌تواند به انتخاب درمان‌های هدفمند برای سرطان پستان پیشرفته کمک کند.
دستورالعمل‌ها و توصیه‌ها
دستورالعمل‌های جهانی
دستورالعمل‌های NCCN (نسخه 3.2025) توصیه می‌کنند که تمام بیماران مبتلا به سرطان پستان آزمایش ژنتیکی را در نظر بگیرند، به‌ویژه اگر در سنین پایین تشخیص داده شده باشند یا سابقه خانوادگی قوی داشته باشند. این دستورالعمل‌ها اخیراً سن توصیه‌شده برای آزمایش ژنتیکی در زنان مبتلا به سرطان پستان را از 60 به 65 سال افزایش داده‌اند، زیرا شواهد نشان می‌دهد که ژن‌های غیر BRCA مانند ATM و CHEK2 ممکن است در سنین بالاتر ظاهر شوند. این دستورالعمل‌ها همچنین شامل توصیه‌هایی برای افراد تراجنسیتی و غیرباینری است.
انجمن جراحان پستان آمریکا نیز توصیه می‌کند که آزمایش ژنتیکی برای همه بیماران مبتلا به سرطان پستان در دسترس باشد.
جدول: معیارهای توصیه‌شده برای آزمایش ژنتیکی
| معیار | توضیحات |
| تشخیص در سنین پایین | سرطان پستان در سنین زیر 50 سال |
| سرطان سه‌گانه منفی | نوع خاصی از سرطان پستان که نیاز به آزمایش دارد |
| سابقه خانوادگی | وجود سرطان پستان، تخمدان، پانکراس یا پروستات در خانواده |
| اصل و نسب خاص | مانند یهودیان اشکنازی |
| جهش شناخته شده | وجود جهش ژنی در یکی از اعضای خانواده |
جهت‌گیری‌های آینده
پیشرفت‌های جهانی
آینده آزمایش ژنتیکی برای سرطان پستان شامل موارد زیر است:
- گسترش آزمایش‌های چند ژنی: استفاده از پنل‌های گسترده‌تر که ژن‌های بیشتری را پوشش می‌دهند.
- کاهش هزینه‌ها: فناوری‌های جدید مانند NGS هزینه‌های آزمایش را کاهش داده و دسترسی را افزایش می‌دهند.
- هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: این فناوری‌ها می‌توانند در تحلیل داده‌های ژنتیکی و پیش‌بینی خطر کمک کنند.
- آزمایش‌های مستقیم به مصرف‌کننده (DTC): این آزمایش‌ها دسترسی را افزایش می‌دهند، اما نگرانی‌هایی در مورد دقت و عدم مشاوره ژنتیکی وجود دارد.
نیازهای ایران
در ایران، نیازهای زیر برای بهبود آزمایش ژنتیکی وجود دارد:
- توسعه دستورالعمل‌های ملی: ایجاد دستورالعمل‌های خاص برای آزمایش ژنتیکی در ایران.
- افزایش دسترسی: گسترش خدمات آزمایش و مشاوره ژنتیکی به مناطق روستایی.
- آموزش عمومی: افزایش آگاهی عمومی در مورد فواید و محدودیت‌های آزمایش ژنتیکی.
- حمایت قانونی: ایجاد قوانینی برای محافظت در برابر تبعیض ژنتیکی.
اهمیت آگاهی عمومی
آگاهی عمومی در مورد آزمایش ژنتیکی برای سرطان پستان می‌تواند به تشویق زنان در معرض خطر برای انجام آزمایش کمک کند. در ایران، مطالعات نشان داده‌اند که بسیاری از زنان به دلیل عدم آگاهی یا دسترسی محدود، در مراحل پیشرفته بیماری تشخیص داده می‌شوند. برنامه‌های آموزشی از طریق رسانه‌ها و مراکز بهداشتی می‌توانند این شکاف را پر کنند. به عنوان مثال، آموزش در مورد خودآزمایی پستان و غربالگری‌های منظم می‌تواند به تشخیص زودهنگام کمک کند.
نتیجه‌گیری
تشخیص ژنتیکی سرطان پستان ابزار قدرتمندی برای شناسایی افراد در معرض خطر و برنامه‌ریزی برای پیشگیری و درمان است. با افزایش آگاهی و دسترسی به آزمایش‌های ژنتیکی در ایران، می‌توان امید داشت که تشخیص زودهنگام و مدیریت بهتر این بیماری به کاهش مرگ‌ومیر کمک کند. افرادی که در معرض خطر هستند باید با مشاوران ژنتیک مشورت کنند تا بهترین تصمیم را برای سلامت خود بگیرند. پیشرفت‌های اخیر در فناوری و پزشکی شخصی‌سازی‌شده، همراه با توسعه دستورالعمل‌های ملی و حمایت قانونی، می‌تواند آینده‌ای روشن‌تر برای پیشگیری و درمان سرطان پستان در ایران و جهان رقم بزند.
Reference:
https://www.nature.com/articles/s41591-025-03502-3
https://www.jogcr.com/article_707303.html
https://www.nationalbreastcancer.org/breast-cancer-facts/
https://www.bcrf.org/breast-cancer-statistics-and-resources/
https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa1913948
https://www.nationalbreastcancer.org/other-breast-cancer-genes/
https://www.medicalnewstoday.com/articles/researchers-identify-new-genes-linked-to-breast-cancer
https://www.cancer.gov/types/breast/hp/breast-ovarian-genetics-pdq
https://www.nature.com/articles/s41588-023-01466-z