تب تیفوئید (حصبه)

مقدمه

تب تیفوئید، که در زبان فارسی به آن حصبه یا تب روده‌ای نیز گفته می‌شود، یکی از بیماری‌های عفونی شایع در مناطق با سطح بهداشت متوسط است که سالانه میلیون‌ها نفر را در جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری توسط باکتری سالمونلا تیفی (Salmonella Typhi) ایجاد می‌شود و می‌تواند از یک عفونت خفیف به یک وضعیت تهدیدکننده زندگی تبدیل شود، به‌ویژه اگر به موقع تشخیص داده نشود. بر اساس گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) تا سال ۲۰۲۵، حدود ۹ میلیون مورد ابتلا و بیش از ۱۰۰ هزار مرگ در جهان رخ می‌دهد، اما با پیشرفت‌های تشخیصی و درمانی، نرخ مرگ‌ومیر به زیر ۱ درصد رسیده است. در ایران، آمار وزارت بهداشت نشان می‌دهد که تا مهر سال ۱۴۰۴، تنها ۵۵۷ مورد مشکوک یا قطعی گزارش شده که عمدتاً به دلیل بهبود دسترسی به آب سالم و برنامه‌های واکسیناسیون بوده و نسبت به سال قبل ۵۲ درصد کاهش داشته است.

تاریخچه مختصر و شیوع در جهان و ایران

تب تیفوئید از دوران باستان شناخته‌شده است و در قرن نوزدهم، با شناسایی باکتری توسط کارل ابرته، پیشرفت‌های درمانی آغاز شد. امروزه، این بیماری عمدتاً در جنوب آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین شایع است، جایی که دسترسی به آب پاک و فاضلاب مناسب محدود است. بر اساس مطالعه‌ای در مجله The Lancet در سال ۲۰۲۵، بار جهانی بیماری از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱ حدود ۵۰ درصد کاهش یافته، اما همچنان ۷۵ درصد موارد در آسیا رخ می‌دهد. در ایران، به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه، موارد پراکنده در استان‌های جنوبی مانند خوزستان و سیستان و بلوچستان گزارش می‌شود، جایی که گرما و مهاجرت‌های فصلی عامل تشدیدکننده است. گزارش اخیر وزارت بهداشت (مهر ۱۴۰۴) تأکید می‌کند که کودکان زیر ۱۵ سال ۴۰ درصد موارد را تشکیل می‌دهند و تنها ۳۲ مرگ در دهه ۲۰۱۰-۲۰۱۹ ثبت شده، که نشان‌دهنده کنترل خوب است. با این حال، با افزایش سفرهای بین‌المللی، خطر ابتلا برای مسافران ایرانی افزایش یافته است.

علائم و نشانه‌ها:‌ چگونه بفهمید آلوده شده‌اید؟

علائم تب تیفوئید معمولاً ۶ تا ۳۰ روز پس از تماس با باکتری ظاهر می‌شود و به تدریج شدت می‌گیرد، که این تأخیر تشخیص را سخت می‌کند. در مرحله اول (هفته اول)، تب خفیف (۳۸-۳۹ درجه سانتی‌گراد) همراه با سردرد، خستگی عمومی، بی‌اشتهایی و دردهای عضلانی شروع می‌شود – علائمی شبیه به سرماخوردگی یا آنفولانزا. در هفته دوم، تب به ۴۰ درجه می‌رسد و با مشکلات گوارشی مانند درد شکم، تهوع، استفراغ، اسهال (در کودکان) یا یبوست (در بزرگسالان) همراه است. حدود ۳۰ درصد بیماران بثورات پوستی صورتی‌رنگ کوچک (معروف به “رز اسپات”) روی تنه یا شکم نشان می‌دهند و طحال یا کبد ممکن است بزرگ شود. در هفته سوم بدون درمان، عوارض جدی مانند دلیریوم، خونریزی روده، سوراخ شدن روده (پرفوراسیون) یا شوک سپتیک رخ می‌دهد، که می‌تواند به مرگ منجر شود. کودکان و سالمندان بیشتر در معرض خطر عوارض هستند و علائم ممکن است با بیماری‌های دیگر مانند مالاریا یا کووید-۱۹ اشتباه گرفته شود. اگر تب مداوم بیش از ۳ روز دارید یا به مناطق اندمیک سفر کرده‌اید، فوراً به پزشک مراجعه کنید – تشخیص زودرس نرخ بهبودی را به ۹۵ درصد می‌رساند.

نحوه ابتلا و انتقال:‌ چگونه باکتری به بدن شما می‌رسد؟

ابتلا به تب تیفوئید از طریق دهان-مدفوع رخ می‌دهد، یعنی باکتری از مدفوع افراد آلوده (حتی ناقلان بدون علامت) وارد محیط می‌شود و از راه آب یا غذا به بدن سالم می‌رسد. شایع‌ترین راه‌ها عبارتند از:

مصرف آب یا یخ آلوده به فاضلاب.
خوردن غذاهای خام یا نیم‌پز مانند سالاد، میوه‌های نشسته، شیر خام یا غذاهای خیابانی.
تماس با حاملان (حدود ۳-۵ درصد بهبودیافتگان باکتری را دائمی حمل می‌کنند، مانند مورد معروف “مری مالون” در تاریخ). باکتری مسری هوایی نیست و از طریق دست دادن یا سرفه منتقل نمی‌شود، اما شستن ناکافی دست‌ها پس از توالت عامل اصلی است. در ایران، شیوع این بیماری در فصل‌های گرم (بهار و تابستان) به دلیل مصرف بیشتر آب خام یا غذاهای تازه بیشتر است. حتی یک دوز کوچک باکتری (کمتر از ۱۰۰۰ باکتری) می‌تواند عفونت ایجاد کند، بنابراین رعایت بهداشت شخصی بسیار مهم و ضروری است.

نحوه بیماری‌زایی:‌ باکتری چگونه بدن را آلوده می‌کند؟

باکتری سالمونلا تیفی پس از ورود از دهان، از معده عبور کرده و به روده کوچک می‌رسد. آنجا، با استفاده از پروتئین‌های خاص (مانند‌ Vi antigen)، از اسید معده جان سالم به در می‌برد و به سلول‌های اپیتلیال روده نفوذ می‌کند. سپس، داخل ماکروفاژها (سلول‌های ایمنی) پنهان شده و تکثیر می‌شود و از طریق لنف به جریان خون (باکتریمی) می‌رسد. این فرآیند باعث التهاب گسترده در روده، طحال و کبد می‌شود و سموم باکتری (اندوتوکسین) تب و ضعف را ایجاد می‌کند. در موارد شدید، باکتری به مغز استخوان یا مغز نفوذ کرده و عوارض عصبی مانند مننژیت ایجاد می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که ژن‌های مقاومت (مانند‌ gyrA) در سویه‌های آسیایی شایع‌تر است، که درمان را پیچیده می‌کند.

روش‌های تشخیص و آزمایش‌های تشخیصی

تشخیص تب تیفوئید بر اساس علائم بالینی و آزمایش‌های آزمایشگاهی است و زمان ایده‌آل نمونه‌برداری روزهای ۳-۷ پس از شروع علائم است. پزشکان ابتدا معاینه فیزیکی (مانند بررسی طحال) انجام می‌دهند، اما تأیید با تست‌های پاتوبیولوژی ضروری است. فرآیند ساده است:‌ نمونه خون از ورید بازو گرفته می‌شود و آماده شدن نتایج معمولاً ۲۴-۱۲۰ ساعت طول می‌کشد. چالش اصلی، نتایج کاذب است، بنابراین ترکیبی از تست‌ها توصیه می‌شود.

انواع آزمایش‌های تشخیصی رایج:

آزمایش کشت خون‌ (Blood Culture):‌ استاندارد طلایی؛ باکتری را در محیط رشد می‌دهد. حساسیت ۶۰-۸۰ درصد.‌ این آزمایش در آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم انجام می شود.
تست ویدال‌ (Widal Test):‌ سرولوژیک برای آنتی‌بادی‌های O و H؛ تیتر بالای ۱: ۱۶۰ مثبت است. حساسیت ۵۰-۷۰ درصد، اما مثبت کاذب شایع (به دلیل عفونت‌های قبلی) است. این آزمایش در آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم انجام می شود.
تست‌های سریع آنتی‌ژن (RDTs‌ مانند‌ Typhidot):‌ در ۱۵-۳۰ دقیقه، آنتی‌ژن را تشخیص می‌دهد؛ حساسیت ۸۰-۹۲ درصد.
PCR مولکولی:‌ DNA باکتری را شناسایی می‌کند؛ حساسیت ۹۰-۹۸ درصد. این آزمایش در آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم انجام می شود.
کشت مدفوع یا ادرار:‌ برای ناقلان؛ حساسیت ۴۰-۶۰ درصد. این آزمایش در آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم انجام می شود.

درمان

درمان تب تیفوئید کاملاً مؤثر است و با تشخیص زود، ۹۰-۹۵ درصد بیماران در ۷-۱۴ روز بهبود می‌یابند. آنتی‌بیوتیک‌ها اصلی‌اند:

موارد خفیف:‌ آزیترومایسین یا سفکسیم خوراکی (۵-۷ روز).
موارد شدید:‌ سفتریاکسون تزریقی در بیمارستان. چالش:‌ مقاومت باکتری به فلوروکینولون‌ها (مانند سیپروفلوکساسین) در ۲۰-۳۰ درصد موارد آسیایی و ایرانی دیده می‌شود، بنابراین تست حساسیت (آنتی‌بیوگرام) لازم است. علاوه بر دارو، استراحت مطلق، مصرف مایعات فراوان ( ORS‌ برای جلوگیری از کم‌آبی) و رژیم غذایی سبک (برنج، موز، نان تست) ضروری است. در کشور ما، پزشکان بر اساس راهنماهای وزارت بهداشت دارو انتخاب می‌کنند.

پیشگیری

پیشگیری آسان‌تر از درمان است و ۷۰-۸۰ درصد موارد را کاهش می‌دهد.

بهداشت شخصی:‌ دست‌ها را با صابون پس از توالت و قبل از غذا بشویید؛ آب را بجوشانید یا کلر بزنید.
غذا و آب:‌ از غذاهای خیابانی اجتناب کنید؛ میوه‌ها را با آب جوشیده بشویید.
واکسیناسیون:‌ واکسن TCV (تک‌دوز، ایمنی ۸۵ درصد برای ۳-۵ سال) برای مسافران به مناطق پرخطر؛ در ایران، از سال ۱۴۰۴ در ۱۰ استان رایگان برای کودکان است. WHO‌ بر برنامه‌های WASH (آب، بهداشت، فاضلاب) تأکید دارد که در ایران از طریق وزارت بهداشت اجرا می‌شود.

سخن پایانی

تب تیفوئید با آگاهی و اقدام سریع قابل کنترل است. اگر علائمی دارید یا نتایج آزمایش نگران‌کننده است، با پزشک مشورت کنید. آزمایش تیفوئید یک ابزار مهم برای تشخیص سریع و دقیق بیماری تب تیفوئید است که می تواند جان افراد را نجات دهد. این آزمایش ساده، کم هزینه و در دسترس است و با شناخت زمان مناسب، علائم و روش های انجام آن می توانید قدم مهمی در مراقبت از سلامت خود و اطرافیانتان بردارید. در کنار انجام آزمایش تیفوئید، رعایت نکات بهداشتی، واکسیناسیون و پیگیری درمان نیز اهمیت زیادی دارد.

Reference:

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/typhoid