بیماری پارکینسون

چکیده

بیماری پارکینسون (PD) یک اختلال نوروژنراتیو پیشرونده است که عمدتاً سیستم حرکتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما علائم غیرحرکتی مانند اختلالات شناختی، افسردگی و مشکلات خواب را نیز به همراه دارد. این بیماری به دلیل تخریب نورون‌های دوپامینرژیک در ناحیه substantia nigra مغز و تجمع پروتئین آلفا-سینوکلئین در ساختارهایی به نام بدن‌های لوی ایجاد می‌شود. پارکینسون دومین بیماری نوروژنراتیو شایع پس از آلزایمر است و با افزایش امید به زندگی، شیوع آن در جهان و ایران رو به افزایش است. این مقاله به بررسی جامع جنبه‌های مختلف بیماری پارکینسون، از جمله شیوع، علل، علائم، تشخیص، درمان، پیشرفت‌های اخیر و منابع حمایتی می‌پردازد.

شیوع بیماری پارکینسون

جهانی

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۲۰۲۳، شیوع بیماری پارکینسون در سطح جهانی حدود ۱.۵۱ نفر در هر ۱۰۰۰ نفر است. این بیماری در مردان حدود ۴۰٪ شایع‌تر از زنان است و با افزایش سن، به‌ویژه پس از ۶۰ سالگی، شیوع آن به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۶، تعداد موارد پارکینسون در جهان ۷۴٪ افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۴۰ به بیش از ۱۲ میلیون نفر برسد. این افزایش به عواملی مانند پیری جمعیت، صنعتی شدن و کاهش سیگار کشیدن (که به طور پارادوکسیکال با کاهش خطر پارکینسون مرتبط است) نسبت داده می‌شود.

ایران

در ایران، مطالعه‌ای بر روی ۱۶۵۶ بیمار مبتلا به پارکینسون که به یک کلینیک تخصصی در تهران مراجعه کرده بودند، نشان داد که میانگین سنی شروع بیماری ۵۳.۱۶ سال و میانگین سنی تشخیص ۶۵.۱۶ سال است. این سن شروع نسبتاً پایین‌تر از میانگین جهانی است، که ممکن است به عوامل ژنتیکی یا محیطی خاص در ایران مرتبط باشد. نسبت مرد به زن در این مطالعه ۶۸.۴٪ مرد و ۳۱.۶٪ زن بود، که نشان‌دهنده شیوع بالاتر در مردان نسبت به میانگین جهانی است. مطالعه دیگری در تهران نشان داد که شیوع پارکینسونیسم در مناطق شهری متوسط تا بالا است و پس از ۶۵ سالگی به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. بر اساس مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۵، شیوع بیماری پارکینسون در ایران ۴۰٪ بالاتر از میانگین جهانی است و تعداد بیماران به بیش از ۲۵۰,۰۰۰ نفر رسیده است. این مطالعه همچنین نشان داد که از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱، نرخ شیوع استانداردسازی‌شده بر اساس سن (ASPR) با ۳۳.۲٪ افزایش و نرخ وقوع استانداردسازی‌شده بر اساس سن (ASIR) با ۲۳.۱٪ افزایش مواجه شده است. نرخ مرگ‌ومیر استانداردسازی‌شده بر اساس سن (ASMR) برای افراد زیر ۸۵ سال از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۲۱ کاهش یافته است، با ۷۱٪ از استان‌ها کاهش روندی را نشان می‌دهند، به‌ویژه در استان مرکزی که بیشترین کاهش را داشته است. در سال ۲۰۲۱، استان آذربایجان شرقی بالاترین نرخ شیوع و وقوع را گزارش کرد. این افزایش شیوع ممکن است به بهبود تشخیص، افزایش امید به زندگی و عوامل محیطی مرتبط باشد.

علل و فیزیوپاتولوژی

علل

علت دقیق بیماری پارکینسون ناشناخته است، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد آن نقش دارند. جهش‌های ژنی مانند SNCA (آلفا-سینوکلئین)، LRRK2، GBA، PARKIN، PINK1 و DJ-1 خطر ابتلا را افزایش می‌دهند، اگرچه تنها ۳-۵٪ موارد به دلایل ژنتیکی شناخته‌شده مرتبط هستند. در ایران، مطالعاتی در سال‌های گذشته واریاسیون‌های ژنی مانند LRRK2 و HLA-DRA را با پارکینسون مرتبط دانسته‌اند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۹ چهار واریاسیون جدید در ژن LRRK2 را در بیماران ایرانی با شروع زودهنگام شناسایی کرد. همچنین، واریاسیون rs3129882 در ژن HLA-DRA در جمعیت ایرانی با پارکینسون مرتبط بوده است.

عوامل محیطی مانند قرار گرفتن در معرض سموم کشاورزی (مانند پاراکوات و روتنون)، زندگی در مناطق روستایی، مصرف آب چاه و ضربه به سر نیز خطر ابتلا را افزایش می‌دهند. مطالعه‌ای در ایران نشان داد که کار در شیفت شب و رویدادهای استرس‌زای شدید (مانند از دست دادن عزیزان) خطر پارکینسون را به ترتیب ۴.۶ و ۱۳.۵ برابر افزایش می‌دهند. در مقابل، مصرف چای و قهوه ممکن است اثر محافظتی داشته باشد، به طوری که هر فنجان قهوه در هفته خطر را ۰.۵ برابر کاهش می‌دهد. وراثت‌پذیری پارکینسون حدود ۳۰٪ تخمین زده شده است، که نشان‌دهنده نقش مهم عوامل محیطی در کنار ژنتیک است.

فیزیوپاتولوژی

بیماری پارکینسون با تخریب نورون‌های دوپامینرژیک در substantia nigra pars compacta و تجمع پروتئین آلفا-سینوکلئین در بدن‌های لوی مشخص می‌شود. این امر منجر به کمبود دوپامین در ناحیه striatum می‌شود، که مدارهای ganglia basal را مختل کرده و کنترل حرکات را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مکانیسم‌های مولکولی کلیدی شامل موارد زیر است:

· تجمع آلفا-سینوکلئین: تشکیل بدن‌های لوی و فیبریل‌های پروتئینی که به مرگ نورون‌ها کمک می‌کند.

· اختلال عملکرد میتوکندری: نقص در زنجیره انتقال الکترون، به‌ویژه کمپلکس I، که منجر به استرس اکسیداتیو می‌شود.

· نقص در سیستم‌های پاکسازی پروتئین: اختلال در سیستم‌های یوبی‌کوئیتین-پروتئازوم و اتوفاژی-لیزوزوم.

· التهاب عصبی: فعال شدن میکروگلیا و آزادسازی سیتوکین‌های التهابی.

· استرس اکسیداتیو: تولید گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) که به سلول‌های عصبی آسیب می‌رساند.

تحقیقات اخیر (۲۰۲۵) نشان داده‌اند که پروتئین SOD1، که در متابولیسم اکسیداتیو نقش دارد، ممکن است در صورت اختلال عملکرد، در تجمع پروتئینی و پیشرفت پارکینسون نقش داشته باشد. همچنین، کاهش فعالیت آنزیم LRRK2 می‌تواند به بازسازی ساختارهای سلولی مانند آکسون‌ها کمک کند، که ممکن است اثرات بیماری را معکوس کند.

علائم و تشخیص

علائم

علائم پارکینسون به دو دسته حرکتی و غیرحرکتی تقسیم می‌شوند:

علائم حرکتی

· لرزش در حالت استراحت: معمولاً در یک طرف بدن شروع می‌شود و در دست‌ها، انگشتان، چانه یا پاها دیده می‌شود.

· کندی حرکت (Bradykinesia): تأخیر در شروع حرکات ارادی، مانند راه رفتن یا بلند شدن از صندلی.

· سفتی عضلانی (Rigidity): مقاومت در برابر حرکت غیرفعال، که ممکن است با درد همراه باشد.

· ناپایداری وضعیتی: مشکل در حفظ تعادل، به‌ویژه در مراحل پیشرفته، که خطر زمین خوردن را افزایش می‌دهد.

علائم غیرحرکتی

· کاهش حس بویایی (Hyposmia): اغلب سال‌ها قبل از علائم حرکتی ظاهر می‌شود.

· اختلالات خواب: مانند اختلال رفتار خواب REM (RBD)، که در آن بیماران حرکات غیرارادی در خواب انجام می‌دهند.

· مشکلات گوارشی: یبوست شایع است و ممکن است دهه‌ها قبل از تشخیص ظاهر شود.

· اختلالات خلقی: افسردگی (تا ۷۸٪ در بیماران ایرانی) و اضطراب.

· اختلالات شناختی: کاهش حافظه و تمرکز، به‌ویژه در مراحل پیشرفته.

· اختلالات اتونوم: مانند افت فشار خون وضعیتی و مشکلات ادراری.

تشخیص

تشخیص پارکینسون عمدتاً بالینی است و بر اساس معیارهای UK Parkinson’s Disease Society Brain Bank انجام می‌شود، که نیازمند وجود حداقل دو مورد از سه علامت اصلی (لرزش، کندی حرکت، سفتی) و پاسخ خوب به لوودوپا است. ابزارهای تشخیصی مانند تصویربرداری DaTscan (اسکن SPECT برای ارزیابی سیستم دوپامینرژیک) می‌توانند برای تأیید استفاده شوند، اما معمولاً در تشخیص اولیه ضروری نیستند. در سال ۲۰۲۵، پیشرفت‌هایی در شناسایی نشانگرهای زیستی، مانند قطعات tRNA در خون، برای تشخیص زودهنگام گزارش شده است. همچنین، آزمایش‌های پوستی برای شناسایی آلفا-سینوکلئین فسفریله‌شده (P-SYN) در حال بررسی هستند.

مدیریت و درمان

درمان‌های دارویی

درمان‌های دارویی بر تسکین علائم تمرکز دارند، زیرا درمانی قطعی وجود ندارد. گزینه‌های اصلی عبارتند از:

1. لوودوپا/کاربیدوپا: مؤثرترین دارو برای علائم حرکتی، اما ممکن است پس از چند سال عوارضی مانند دیسکینزی (حرکات غیرارادی) ایجاد کند.

2. آگونیست‌های دوپامین: مانند پرامی‌پکسول و روپینیرول، که اثرات دوپامین را تقلید می‌کنند و برای بیماران جوان‌تر مناسب‌تر هستند.

3. مهارکننده‌های MAO-B: مانند سلژیلین و راساژیلین، که تجزیه دوپامین را کاهش می‌دهند.

4. مهارکننده‌های COMT: مانند انتاکاپون، که اثر لوودوپا را طولانی‌تر می‌کنند.

5. داروهای ضدکولینرژیک: مانند تری‌هگزیفنیدیل، برای کاهش لرزش و سفتی، به‌ویژه در بیماران جوان‌تر.

6. آمانتادین: برای کاهش دیسکینزی ناشی از لوودوپا و بهبود علائم حرکتی.

تحقیقات در سال ۲۰۲۵ بر داروهای تغییردهنده بیماری تمرکز دارند. پراسینزوماب، یک آنتی‌بادی مونوکلونال که آلفا-سینوکلئین غیرطبیعی را هدف قرار می‌دهد، در حال آزمایش است و ممکن است به‌عنوان اولین درمان تغییردهنده بیماری معرفی شود. همچنین، ND0612 (تزریق مداوم زیرپوستی لوودوپا/کاربیدوپا) برای تأیید FDA در سال ۲۰۲۵ ارائه شده است.

درمان‌های جراحی

در مراحل پیشرفته، تحریک عمیق مغزی (DBS) می‌تواند علائم حرکتی مانند لرزش، سفتی و کندی حرکت را بهبود بخشد. در سال ۲۰۲۵، تحریک عمیق مغزی اقتباسی (aDBS) توسط FDA تأیید شده است، که می‌تواند به‌صورت لحظه‌ای به تغییرات علائم پاسخ دهد و مدیریت بهتری ارائه دهد. این فناوری در حال بررسی برای کاربرد در سایر اختلالات مانند افسردگی و درد مزمن است.

توانبخشی و درمان‌های مکمل

فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی نقش مهمی در بهبود عملکرد و کیفیت زندگی دارند. تمرینات ریتمیک، مانند پیاده‌روی یا رقص، می‌توانند به‌ویژه در مراحل اولیه تا متوسط بیماری مؤثر باشند. رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم نیز توصیه می‌شوند. در ایران، مطالعه‌ای نشان داد که بیماران پارکینسون نرخ بالایی از افسردگی (۷۸.۳۸٪) و اختلالات شناختی (۳۷.۸۳٪) دارند، که نیاز به مداخلات روان‌شناختی و توانبخشی را برجسته می‌کند.

ملاحظات در ایران

اگرچه دستورالعمل‌های بالینی خاص ایرانی برای پارکینسون به‌صورت عمومی در دسترس نیست، درمان‌ها احتمالاً از دستورالعمل‌های جهانی مانند NICE (موسسه ملی سلامت و مراقبت عالی بریتانیا) یا توصیه‌های انجمن بین‌المللی پارکینسون و اختلالات حرکتی (MDS) پیروی می‌کنند، با تنظیمات متناسب با منابع محلی و ویژگی‌های جمعیتی. شروع زودهنگام بیماری در ایران ممکن است نیاز به استراتژی‌های درمانی متفاوتی، مانند استفاده زودهنگام از آگونیست‌های دوپامین، داشته باشد. همچنین، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته مانند aDBS ممکن است در ایران محدود باشد، اما بیمارستان‌های تخصصی در تهران و سایر شهرهای بزرگ احتمالاً خدمات پیشرفته‌ای ارائه می‌دهند.

پیشرفت‌های اخیر در تحقیقات

تحقیقات اخیر بر یافتن درمان‌های تغییردهنده بیماری، بهبود تشخیص زودهنگام و درک بهتر مکانیسم‌های بیماری تمرکز دارند. برخی از پیشرفت‌های کلیدی در سال ۲۰۲۵ عبارتند از:

· پروتئین Eato: تحقیقات روی مگس‌های میوه نشان داده است که پروتئین Eato ممکن است در بیماری‌های نوروژنراتیو مانند پارکینسون نقش داشته باشد، که می‌تواند به درک بهتر مکانیسم‌های بیماری کمک کند.

· پروتئین SOD1 و مکمل مس: دانشمندان دانشگاه سیدنی کشف کردند که نسخه معیوب پروتئین SOD1 در سلول‌های مغزی تجمع می‌یابد و پارکینسون را تشدید می‌کند. استفاده از مکمل مس در مدل‌های موش اثرات محافظتی نشان داده است.

· آنزیم LRRK2 و بازسازی سلولی: تحقیقات دانشگاه استنفورد نشان داد که کاهش فعالیت آنزیم LRRK2 می‌تواند ساختارهای سلولی مانند آکسون‌ها را بازسازی کند، که ممکن است برخی اثرات پارکینسون را معکوس کند.

· تحریک عمیق مغزی اقتباسی (aDBS): تأیید FDA برای aDBS در سال ۲۰۲۵ امکان مدیریت لحظه‌ای علائم را فراهم کرده است، که می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.

· قطعات tRNA به‌عنوان نشانگر زیستی: قطعات tRNA به‌عنوان نشانگرهای زودهنگام بالقوه برای پارکینسون شناسایی شده‌اند، که می‌تواند تشخیص را در مراحل پیش‌بالینی بهبود دهد.

· پیوند سلول‌های بنیادی: آزمایش‌های بالینی در حال استانداردسازی پیوند سلول‌های جنینی و بررسی سلول‌های بنیادی القایی (iPSCs) برای جایگزینی نورون‌های دوپامینرژیک هستند.

· آزمایش خون برای تشخیص: الهام گرفته از آزمایش‌های خون آلزایمر، پیشرفت‌هایی در توسعه آزمایش خون برای پارکینسون گزارش شده است، که می‌تواند تشخیص را ساده‌تر کند.

زندگی با بیماری پارکینسون

سازمان‌هایی مانند بنیاد پارکینسون، بنیاد مایکل جی. فاکس و پارکینسون انگلستان منابع ارزشمندی برای آموزش، حمایت و تحقیقات ارائه می‌دهند. این سازمان‌ها گروه‌های حمایتی، برنامه‌های آموزشی و اطلاعات به‌روز درباره درمان‌ها را فراهم می‌کنند. بنیاد مایکل جی. فاکس در سال ۲۰۲۵ بیش از ۶۰.۶ میلیون دلار برای ۶۹ پروژه تحقیقاتی پارکینسون اختصاص داده است. اطلاعات محدودی درباره گروه‌های حمایتی خاص برای پارکینسون در ایران به‌صورت آنلاین در دسترس است. با این حال، انجمن پارکینسون ایران ممکن است منابعی برای بیماران و خانواده‌ها ارائه دهد. بیماران می‌توانند از طریق بیمارستان‌های تخصصی نورولوژی در تهران، مانند بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران یا ایران، به خدمات دسترسی پیدا کنند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ تأکید کرد که برنامه‌های آموزشی و اجتماعی برای بیماران پارکینسون در ایران مورد نیاز است و سیاست‌گذاران باید بر آموزش تخصصی ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی تمرکز کنند.

نتیجه‌گیری

بیماری پارکینسون یک چالش پیچیده برای بیماران، خانواده‌ها و سیستم‌های بهداشتی است. در ایران، شیوع بالای بیماری و ویژگی‌های جمعیتی مانند شروع زودهنگام، نیاز به رویکردهای درمانی و حمایتی خاص را برجسته می‌کند. پیشرفت‌های اخیر در درمان‌های تغییردهنده بیماری، تشخیص زودهنگام و فناوری‌های نوین مانند aDBS نویدبخش بهبود کیفیت زندگی بیماران است. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتر و دسترسی بهتر به منابع در ایران همچنان وجود دارد.

Reference:

https://www.sciencedaily.com/news/health_medicine/parkinson%27s_disease/

https://www.ninds.nih.gov/current-research/focus-disorders/parkinsons-disease-research/parkinsons-disease-challenges-progress-and-promise

https://www.nature.com/subjects/parkinsons-disease