دوقلوزایی پدیده‌ای جذاب است که تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و محیطی قرار دارد. اگر در خانواده شما دوقلو وجود دارد، شاید علاقه‌مند باشید بدانید که آیا این ویژگی به شما یا فرزندانتان منتقل می‌شود. مطالعات اخیر، از جمله تحقیقات ژنتیکی، پاسخ‌هایی دقیق‌تر در این‌باره ارائه داده‌اند.
ابتدا به بررسی انواع دوقلوها می‌پردازیم. دوقلوها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: دوقلوهای غیرهمسان (دی‌زیگوتیک) و دوقلوهای همسان (مونوزیگوتیک). رایج‌ترین نوع، یعنی دوقلوهای غیرهمسان، زمانی شکل می‌گیرند که دو تخمک جداگانه از تخمدان مادر آزاد شده و هر کدام توسط یک اسپرم متفاوت بارور شوند. این فرآیند منجر به تشکیل دو جنین مجزا با جفت و کیسه آمنیوتیک جداگانه می‌شود. از نظر ژنتیکی، این دوقلوها مشابه خواهر و برادر معمولی هستند و تنها حدود ۵۰ درصد از DNA خود را به اشتراک می‌گذارند. ممکن است این دوقلوها جنسیت‌های متفاوتی داشته باشند (مانند یک پسر و یک دختر)، و ظاهرشان نیز می‌تواند کاملاً متفاوت باشد. آماری که در این زمینه موجود است نشان می‌دهد حدود ۷۰ درصد از بارداری‌های دوقلوی طبیعی (بدون دخالت کمک‌های پزشکی) از این نوع هستند.
در مقابل، دوقلوهای همسان از یک تخمک بارور شده تشکیل می‌شوند که در مراحل اولیه رشد به دو بخش تقسیم می‌شود. زمان انجام این تقسیم مشخص می‌کند که آیا جفت و کیسه آمنیوتیک مشترک خواهند بود یا مجزا. چون هر دو جنین از یک سلول اولیه نشأت گرفته‌اند، DNA آنها کاملاً یکسان است. این امر منجر به شباهت زیاد در ظاهر، جنسیت مشابه و حتی گروه خونی یکسان می‌شود. با این حال، تأثیر عوامل محیطی مانند تغذیه داخل رحم یا شیوه زندگی پس از تولد، ممکن است تفاوت‌هایی جزئی ایجاد کند – مثلاً یکی از آنها قد بلندتر یا وزن بیشتری داشته باشد. میزان وقوع جهانی دوقلوهای همسان نسبتاً ثابت است و تقریباً در هر هزار تولد ۳ تا ۴ مورد گزارش شده است و تفاوت چندانی میان نژاد‌ها یا مناطق جغرافیایی دیده نمی‌شود.
این تصاویر تفاوت‌های ظاهری و زیگوتی را نشان می‌دهند:
آیا دوقلوزایی ارثی است؟ پاسخ به نوع دوقلو بستگی دارد. برای دوقلوهای غیرهمسان، معمولاً می‌توان گفت که ارثی است. تحقیقات نشان می‌دهد اگر مادر یا خواهرتان دارای دوقلوهای غیرهمسان باشد، احتمال دو برابر شدن شانس شما برای داشتن دوقلو افزایش می‌یابد. این پدیده از طرف مادر منتقل می‌شود، زیرا ژن‌های مرتبط با هایپراوولاسیون (آزاد شدن چندین تخمک در یک چرخه) فعال هستند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۶ دو تغییر ژنتیکی شناسایی شد که بر هورمون FSH (تنظیم‌کننده فولیکول) تأثیر می‌گذارند و می‌توانند شانس دوقلوزایی را تا ۲۹ درصد افزایش دهند. مطالعاتی جدیدتر حتی هفت ژن مرتبط دیگر را کشف کرده‌اند، که پنج مورد آنها مستقیماً بر مسیرهای هورمونی باروری اثرگذار هستند. این ژن‌ها حساسیت تخمدان‌ها را افزایش داده و تولید تخمک‌های متعدد را ممکن می‌سازند. نکته جالب اینجاست که پدر نیز می‌تواند این ژن‌ها را به دخترش منتقل کند، اما بدون وجود این ویژگی در مادر، فاقد تأثیر خواهد بود.
اما در مورد دوقلوهای همسان، وضعیت متفاوت است. این نوع دوقلوزایی معمولاً ارثی به حساب نمی‌آید و بیشتر اتفاقی رخ می‌دهد. علت دقیق تقسیم تخمک هنوز مشخص نیست، هرچند موارد نادری از خانواده‌هایی وجود دارند که نرخ بالاتری از این نوع دوقلوزایی دارند؛ احتمالاً به دلیل ژن‌های مربوط به چسبندگی سلولی، اگرچه این موضوع هنوز تأیید قطعی نشده است. همچنین روش‌های کمک‌باروری مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF) می‌توانند شانس تولد دوقلوهای همسان را افزایش دهند، به ویژه زمانی که جنین‌های تازه در مرحله بلاستوسیست منتقل می‌شوند.
برای درک ژنتیکی بهتر، این نمودار را ببینید:
علاوه بر ژنتیک، عوامل محیطی هم نقش مهمی دارند. برای مثال:
- سن مادر: زنان بالای ۳۰ سال، به دلیل تغییرات هورمونی، بیشتر احتمال دوقلوزایی غیرهمسان دارند.
- تعداد بارداری‌ها: هر چه بارداری‌های قبلی بیشتر باشد، شانس افزایش می‌یابد، به ویژه اگر قبلاً دوقلو داشته باشید.
- نژاد و قومیت: نرخ دوقلوزایی غیرهمسان در آفریقایی‌ها (مانند نیجریه) بالاترین است، در حالی که در آسیایی‌ها پایین‌تر است.
- رژیم غذایی و سبک زندگی: مصرف لبنیات یا یام (نوعی گیاه غده‌ای) در برخی فرهنگ‌ها با نرخ بالاتر مرتبط است، هرچند این نیاز به تحقیقات بیشتر دارد.
- روش‌های پزشکی: داروهای باروری یا IVF اغلب منجر به دوقلوهای غیرهمسان می‌شود.
برای نشان دادن تأثیر عوامل، این نمودار را مشاهده کنید:
علاوه بر ژنتیک، عوامل محیطی هم نقش مهمی دارند. برای مثال:
- سن مادر: زنان بالای ۳۰ سال، به دلیل تغییرات هورمونی، بیشتر احتمال دوقلوزایی غیرهمسان دارند.
- تعداد بارداری‌ها: هر چه بارداری‌های قبلی بیشتر باشد، شانس افزایش می‌یابد، به ویژه اگر قبلاً دوقلو داشته باشید.
- نژاد و قومیت: نرخ دوقلوزایی غیرهمسان در آفریقایی‌ها (مانند نیجریه) بالاترین است، در حالی که در آسیایی‌ها پایین‌تر است.
- رژیم غذایی و سبک زندگی: مصرف لبنیات یا یام (نوعی گیاه غده‌ای) در برخی فرهنگ‌ها با نرخ بالاتر مرتبط است، هرچند این نیاز به تحقیقات بیشتر دارد.
- روش‌های پزشکی: داروهای باروری یا IVF اغلب منجر به دوقلوهای غیرهمسان می‌شود.
برای نشان دادن تأثیر عوامل، این نمودار را مشاهده کنید:
یکی از موضوعات جالب و بحث‌برانگیز در دنیای علم، نوع سوم احتمالی دوقلوها است. برخی از دانشمندان بر این باورند که ممکن است تخمک قبل از بارور شدن به دو قسمت تقسیم شود و سپس هر بخش توسط اسپرم متفاوت بارور گردد. نتیجه این فرآیند می‌تواند دوقلوهایی باشد که از نظر ژنتیکی بیشتر از دوقلوهای غیرهمسان مشابه‌اند، اما میزان اشتراک DNA آنها کمتر از دوقلوهای همسان است. با این حال، این فرضیه همچنان در مرحله نظری باقی مانده و هنوز شواهد قطعی برای اثبات آن وجود ندارد. همچنین خوب است بدانیم دوقلوزایی می‌تواند در نسل‌های متوالی نیز رخ دهد.
برای درک بهتر تفاوت‌ها، جدول زیر مقایسه‌ای بین دو نوع دوقلو ارائه می‌دهد:
ویژگی | دوقلوهای همسان (مونوزیگوتیک) | دوقلوهای غیرهمسان (دی‌زیگوتیک) |
منشأ | یک تخمک بارور شده که تقسیم می‌شود | دو تخمک جداگانه بارور شده |
DNA مشترک | ۱۰۰ درصد | حدود ۵۰ درصد |
جنسیت | همیشه یکسان | می‌تواند متفاوت باشد |
ظاهر | بسیار مشابه | ممکن است متفاوت باشد |
ارثی بودن | معمولاً نه | اغلب بله، از سمت مادر |
نرخ جهانی | ۳-۴ در ۱۰۰۰ تولد | دو برابر همسان |
عوامل افزایش‌دهنده | روش‌های کمک‌باروری | سن، نژاد، ژنتیک، بارداری‌های قبلی |
Reference:
http://1. MedlinePlus: Is the probability of having twins determined by genetics?
http://2. WebMD: Do Twins Run in Families? What to Know About the Heredity of Twins
http://3. QIMR Berghofer: Research reveals the genetic code behind non-identical twins
http://4. Diffen: Fraternal Twins vs Identical Twins
http://5. National Human Genome Research Institute: Identical Twins
http://6. ResearchGate: Path diagram representing the basic twin model
http://7. Nature: Conventional twin studies overestimate the environmental…