مقدمه
سرطان یکی از بزرگ‌ترین مشکلات سلامتی در جهان و ایران است. در ایران، سرطان دومین علت مرگ‌ومیر پس از بیماری‌های قلبی است و سالانه بیش از ۱۰۰ هزار مورد جدید تشخیص داده می‌شود. اگر در خانواده شما سابقه سرطان تکراری وجود دارد، مانند سرطان سینه در مادر جوان یا سرطان روده در چند عضو خانواده، ممکن است نگران باشید که آیا این مشکل ژنتیکی است و آیا شما هم در خطر هستید. قبلاً، مردم فقط منتظر می‌ماندند تا ببینند چه اتفاقی می‌افتد. اما حالا، با پیشرفت علم، آزمایش ژنتیک سرطان به ما کمک می‌کند تا خطرها را زودتر بشناسیم و اقدامات پیشگیرانه انجام دهیم.
سرطان چیست و چرا ژنتیکی است؟
سرطان وقتی اتفاق می‌افتد که سلول‌های بدن کنترل‌نشده رشد کنند. این رشد به خاطر تغییرات (جهش) در DNA سلول‌ها است. بیشتر سرطان‌ها (۹۰ تا ۹۵ درصد) در طول زندگی ایجاد می‌شوند و به خاطر عوامل محیطی مانند سیگار، رژیم غذایی بد، آلودگی یا پیری هستند. این‌ها ارثی نیستند. اما ۵ تا ۱۰ درصد سرطان‌ها ارثی هستند، یعنی جهش از والدین به فرزند منتقل می‌شود و از بدو تولد در همه سلول‌های بدن وجود دارد. این جهش‌ها خطر ابتلا به سرطان را در سنین پایین‌تر افزایش می‌دهند. آزمایش ژنتیک این جهش‌های ارثی را پیدا می‌کند. در ایران، مطالعات نشان می‌دهد که جهش‌های ارثی در سرطان‌هایی مانند سینه، روده و معده بیشتر دیده می‌شود، شاید به خاطر ازدواج‌های فامیلی یا عوامل ژنتیکی محلی.
برای مثال، در ایران، سرطان سینه شایع‌ترین سرطان در زنان است و حدود ۴۸۱۰ مرگ در سال ۲۰۲۰ گزارش شده. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که برخی جهش‌ها مانند rs1800797 خطر سرطان سینه را در ایرانی‌ها افزایش می‌دهد.
چه کسانی باید آزمایش ژنتیک بدهند؟
آزمایش برای همه نیست و فقط برای کسانی که نشانه‌های خطر دارند توصیه می‌شود. نشانه‌ها عبارتند از:
- سابقه خانوادگی قوی: اگر دو یا بیشتر از خویشاوندان نزدیک (مثل پدر، مادر، خواهر یا برادر) سرطان مشابهی داشته باشند.
- سرطان در سن پایین: مثلاً سرطان سینه قبل از ۵۰ سالگی.
- چند نوع سرطان در یک نفر: مانند سرطان سینه و تخمدان.
- سرطان‌های نادر: مثل سرطان سینه در مردان یا سرطان تخمدان.
- جهش شناخته‌شده در خانواده: اگر یکی از اعضای خانواده جهش داشته، بقیه هم باید چک شوند.
- گروه‌های قومی خاص: در ایرانی‌ها، در شمال غرب ایران، سرطان معده بیشتر است و جهش‌های خاصی دیده می‌شود.
در ایران، زنان تمایل زیادی به آزمایش پیش‌بینی‌کننده سرطان سینه دارند، به خصوص اگر آگاهی و حمایت خانوادگی داشته باشند. مطالعات نشان می‌دهد که حدود ۳۶.۵ درصد خانواده‌های ایرانی مشکوک به سرطان روده ارثی، جهش‌های سندرم لینچ دارند.
ژن‌های مهم در سرطان ارثی
آزمایش‌ها معمولاً پنل‌هایی دارند که چند ژن را چک می‌کنند. ژن‌های اصلی:
- BRCA1 و BRCA2: خطر سرطان سینه را تا ۸۰ درصد و تخمدان تا ۴۰ درصد افزایش می‌دهند. در مردان، خطر پروستات و پانکراس هم بیشتر است. در ایرانی‌ها، جهش‌هایی مثل rs11571833 و rs4987117 شایع‌تر هستند. تحقیقات جدید با CRISPR حدود ۷۰۰۰ واریانت BRCA2 را بررسی کرده و تأثیر آن‌ها را مشخص کرده.
- ژن‌های سندرم لینچ (MLH1, MSH2, MSH6, PMS2): باعث سرطان روده ارثی می‌شوند و خطر رحم، تخمدان و معده را افزایش می‌دهند. در خانواده‌های ایرانی، واریانت‌های جدیدی پیدا شده.
- TP53 (سندرم لی-فرومانی): باعث سرطان‌های نادر مثل سارکوما و تومور مغز در سنین پایین می‌شود.
- دیگر ژن‌ها: مثل APC برای پلیپوز روده (۵۰ درصد موارد در ایرانی‌ها جهش APC دارند) و MUTYH.
برخی از پنل‌های جدید با ۴۷ ژن، دقت را بیشتر کرده‌اند. در ایران، مطالعات روی ژنتیک سرطان سینه نشان‌دهنده امضاهای مولکولی خاص است، مثل تغییرات در AKT1 که خطر را افزایش می‌دهد.
چگونگی انجام آزمایش
فرآیند ساده است:
- مشاوره: پزشک یا مشاور ژنتیک سابقه خانوادگی را بررسی می‌کند، درخت خانوادگی می‌کشد و توضیح می‌دهد که آزمایش چه فواید و محدودیت‌هایی دارد.
- گرفتن نمونه: معمولاً خون یا بزاق دهان، که درد ندارد.
- آزمایش: DNA استخراج می‌شود و با فناوری NGS (توالی‌یابی نسل بعدی) بررسی می‌شود. این فناوری سریع و دقیق است.
- نتایج: بعد از چند هفته، مشاور نتایج را توضیح می‌دهد.
معنی نتایج آزمایش
نتایج سه حالت دارد:
- مثبت: جهش خطرناک پیدا شده. یعنی خطر بیشتر است، اما این به این معنا نیست که حتماً سرطان می‌گیرید. با انجام اقدمات لازم می‌توانید پیشگیری کنید.
- منفی: هیچ جهش شناخته‌شده‌ای نیست. خوب است، اما هنوز غربالگری معمولی لازم است چون سرطان‌های غیرارثی ممکن است.
- نامشخص (VUS): تغییری هست اما نمی‌دانیم خوب است یا بد.
تحقیقات جدید نشان می‌دهد که از هزاران تغییر DNA، کمتر از ۴۰۰ تا واقعاً خطرناک هستند.
چه کارهایی بعد از آزمایش مثبت انجام دهیم؟
اگر مثبت باشد، برنامه شخصی می‌سازیم:
- چک‌آپ بیشتر: مثلاً MRI سینه سالانه از ۲۵ سالگی برای BRCA، یا کولونوسکوپی هر ۱-۲ سال از ۲۰ سالگی برای لینچ.
- جراحی پیشگیرانه: برداشتن سینه یا تخمدان، که خطر را ۹۵ درصد کم می‌کند.
- داروها: مثل تاموکسیفن برای کاهش خطر سرطان سینه.
- تغییر سبک زندگی: رژیم سالم، ورزش، اجتناب از سیگار.
در ایران، برای سرطان معده در شمال، غربالگری زودتر توصیه می‌شود. همچنین، آزمایش‌های جدید مثل بیوپسی مایع (بررسی DNA سرطان در خون) می‌تواند سرطان را زودتر پیدا کند.
مشکلات و محدودیت‌ها
- آزمایش نمی‌گوید کی یا آیا سرطان می‌آید.
- نتایج نامشخص اضطراب ایجاد می‌کند.
- مسائل روانی: مثبت بودن می‌تواند خانواده را نگران کند، پس مشاوره روانشناختی لازم است.
- تبعیض: در برخی کشورها نگران بیمه یا کار هستند، اما در ایران قوانین حمایتی وجود دارد.
- دسترسی: در روستاها سخت‌تر است و هزینه بالا ممکن است مانع شود.
- مسائل اخلاقی: آیا باید به خانواده بگویید؟ مشاور کمک می‌کند.
سؤالات رایج
- آیا آزمایش برای همه لازم است؟ خیر، فقط اگر سابقه خانوادگی قوی دارید. با پزشک مشورت کنید.
- اگر مثبت باشم، حتماً سرطان می‌گیرم؟ خیر، خطر بیشتر است اما با پیشگیری می‌توانید جلوگیری کنید.
- هزینه چقدر است؟ با بخش ژنتیک آزمایشگاه تماس بگیرید.
- تفاوت با آزمایش‌های آنلاین؟ آزمایش‌های بالینی دقیق‌تر هستند و نیاز به مشاور دارند.
- آیا آزمایش درد دارد؟ خیر، این آزمایش ها از طریق خون و بزاق گرفته می‌شود.
Reference:
https://bioengineer.org/genetic-variants-in-iranian-hereditary-colorectal-cancer/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/40223084/
https://cancerpreventionresearch.aacrjournals.org/content/12/11/763
https://cancerci.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12935-025-03773-3
https://link.springer.com/article/10.1007/s00432-025-06301-y
https://breast-cancer-research.biomedcentral.com/articles/10.1186/bcr443
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6393685/
https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/genetics/genetic-testing-fact-sheet