آزمایش و مکمل ویتامین D

مقدمه

ویتامین D، یک ویتامین محلول در چربی، نقش کلیدی در جذب کلسیم، سلامت استخوان‌ها، تقویت سیستم ایمنی و کاهش التهاب ایفا می‌کند. این ویتامین از طریق قرار گرفتن در معرض نور خورشید، مصرف غذاهایی مانند ماهی چرب، شیر و محصولات غنی‌شده و همچنین مکمل‌ها تأمین می‌شود. با این حال، کمبود ویتامین D در سطح جهانی و به‌ویژه در ایران به یک چالش جدی تبدیل شده است. در ایران، عوامل فرهنگی، محیطی و تغذیه‌ای باعث شده‌اند که شیوع کمبود ویتامین D بالاتر از میانگین جهانی باشد. در این مقاله آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی بوعلی قم، با تکیه بر آخرین تحقیقات، به بررسی وضعیت کمبود ویتامین D، عوامل مؤثر، سیاست‌های مکمل‌دهی و چالش‌های مرتبط در ایران خواهیم پرداخت.

اهمیت ویتامین D

ویتامین D برای حفظ تراکم استخوان، پیشگیری از پوکی استخوان و حمایت از عملکرد سیستم ایمنی ضروری است. کمبود آن می‌تواند منجر به راشیتیسم در کودکان، استئومالاسی در بزرگسالان و افزایش خطر شکستگی استخوان شود. علاوه بر این، برخی مطالعات ارتباط کمبود ویتامین D با بیماری‌های غیراسکلتی مانند دیابت، بیماری‌های قلبی و برخی سرطان‌ها را بررسی کرده‌اند، اگرچه شواهد در این زمینه هنوز قطعی نیست. در ایران، با توجه به شیوع بالای کمبود، توجه به این ویتامین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وضعیت کمبود ویتامین D در ایران

آمار و روند کمبود

بر اساس یک مطالعه سیستماتیک و متاآنالیز در سال 2018، شیوع کلی کمبود ویتامین D در ایران حدود 56٪ است، که در زنان (64٪) به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از مردان (44٪) است. در کودکان و نوجوانان، این نرخ در دختران 61٪ و در پسران 35٪ است، با 31٪ کمبود نسبی . در مناطق شهری، کمبود متوسط تا شدید در 47-54٪ از جمعیت مشاهده می‌شود، که بسته به سن و جنسیت متفاوت است. حتی در مناطق روستایی، مانند استان بوشهر که آب و هوای آفتابی دارد، شیوع کمبود بالا است، احتمالاً به دلیل تغییرات سبک زندگی و صنعتی‌شدن.

یک مطالعه طولی از سال 2001 تا 2013 نشان داد که شیوع کمبود ویتامین D در ایران از 30.5٪ به 24.4٪ کاهش یافته است، اما همچنان یک مشکل عمومی باقی مانده است. این کاهش ممکن است به دلیل برنامه‌های مکمل‌دهی و افزایش آگاهی باشد، اما هنوز نیاز به اقدامات بیشتری وجود دارد.

گروه‌های پرخطر

برخی گروه‌ها در ایران به دلیل عوامل خاص در معرض خطر بیشتری برای کمبود ویتامین D هستند:

زنان: به دلیل پوشش گسترده بدن (مانند چادر یا مانتوهای بلند) که مانع از رسیدن نور خورشید به پوست می‌شود.
کودکان و نوجوانان: به‌ویژه دختران، که نیاز بالایی به ویتامین D برای رشد استخوان دارند.
سالمندان: کاهش توانایی پوست در تولید ویتامین D با افزایش سن.
افراد چاق: ویتامین D در بافت چربی ذخیره می‌شود و کمتر در دسترس بدن قرار می‌گیرد.
ساکنان مناطق آلوده: آلودگی هوا در شهرهای بزرگ مانند تهران مانع از تولید ویتامین D می‌شود.
افراد با بیماری‌های گوارشی: مانند بیماری کرون یا سلیاک، که جذب ویتامین D را مختل می‌کند.

جدول شیوع کمبود ویتامین D در ایران

گروه جمعیتی	شیوع کمبود (%)
کلی (همه سنین)	56
زنان	64
مردان	44
کودکان (دختران)	61
کودکان (پسران)	35
بزرگسالان شهری	54 – 47
بزرگسالان (2013-2001)	5/30 – 4/24

عوامل مؤثر در کمبود ویتامین D در ایران

عوامل فرهنگی و اجتماعی

پوشش بدن: لباس‌های سنتی ایرانی، به‌ویژه برای زنان، بخش زیادی از پوست را می‌پوشاند و از تولید ویتامین D توسط پوست جلوگیری می‌کند. این موضوع در مناطق گرم‌تر که افراد به دلیل گرما از نور خورشید دوری می‌کنند، تشدید می‌شود.
سبک زندگی داخلی: افزایش استفاده از فناوری و کاهش فعالیت‌های خارج از منزل باعث شده است که افراد زمان کمتری در معرض نور خورشید باشند.
کمبود آگاهی عمومی: بسیاری از افراد از اهمیت ویتامین D و منابع آن آگاهی کافی ندارند.

عوامل تغذیه‌ای

مصرف کم غذاهای غنی از ویتامین D: رژیم غذایی سنتی ایرانی ممکن است شامل مقادیر کافی ماهی چرب، تخم‌مرغ یا محصولات لبنی غنی‌شده نباشد.
کمبود غنی‌سازی مواد غذایی: برخلاف برخی کشورها، غنی‌سازی گسترده مواد غذایی مانند شیر یا روغن با ویتامین D در ایران کمتر رایج است.

عوامل محیطی

آلودگی هوا: در شهرهای بزرگ مانند تهران، آلودگی هوا مانع از رسیدن اشعه UVB به پوست می‌شود، که برای تولید ویتامین D ضروری است.
شهرنشینی: زندگی در آپارتمان‌ها و مناطق شهری با ساختمان‌های بلند، فرصت قرار گرفتن در معرض نور خورشید را کاهش می‌دهد.
تغییرات سبک زندگی در مناطق روستایی: حتی در مناطق آفتابی مانند بوشهر، صنعتی‌شدن و تغییر الگوهای زندگی باعث کاهش تولید ویتامین D شده است.

راهنماها و سیاست‌های مکمل‌دهی ویتامین D

راهنماهای بین‌المللی

انجمن اندوکرینولوژی (2024): برای بزرگسالان سالم زیر 75 سال، آزمایش روتین ویتامین D توصیه نمی‌شود. مصرف روزانه 600-800 واحد بین‌المللی (IU) برای اکثر افراد کافی است. گروه‌های پرخطر مانند کودکان، زنان باردار و سالمندان ممکن است به دوزهای بالاتر نیاز داشته باشند.
کمیته خدمات پیشگیرانه ایالات متحده (USPSTF، 2021): شواهد کافی برای غربالگری روتین در افراد بدون علائم وجود ندارد.
مؤسسه ملی سلامت (IOM، 2010): سطح سرمی 20 نانوگرم بر میلی‌لیتر برای سلامت استخوان کافی است.

سیاست‌های مکمل‌دهی در ایران

ایران به دلیل شیوع بالای کمبود ویتامین D، برنامه‌های گسترده‌ای برای مکمل‌دهی اجرا کرده است:

دانش‌آموزان: از سال 2014، برنامه مکمل‌دهی ماهانه با دوز بالا (50,000 IU) برای دانش‌آموزان دبیرستانی (دختران و پسران) اجرا شده است. این برنامه در طول 9 ماه تحصیلی ادامه دارد.
بزرگسالان و سالمندان: از سال 2013، بزرگسالان از طریق مراکز بهداشتی ماهانه مکمل ویتامین D دریافت می‌کنند.
کودکان زیر 2 سال: قطره‌های A+D حاوی 400 IU ویتامین D از طریق مراقبت‌های بهداشتی اولیه ارائه می‌شود.
آموزش تغذیه: مربیان بهداشتی در مدارس و کارکنان مراکز بهداشتی، آموزش‌های تغذیه‌ای را همراه با مکمل‌دهی ارائه می‌دهند. پس از طرح تحول سلامت در سال 2014، تعداد زیادی تغذیه‌درمانگر برای تهیه راهنماهای آموزشی استخدام شدند.

جدول برنامه‌های مکمل‌دهی در ایران

گروه هدف	نوع مکمل	دوز	شروع برنامه
دانش‌آموزان دبیرستانی	مکمل ماهانه	50,000 IU	2014
بزرگسالان و سالمندان	مکمل ماهانه	متغیر	2013
کودکان زیر 2 سال	قطره A+D	400 IU روزانه	نامشخص

توصیه‌های سازمان‌های بهداشتی ایران

وزارت بهداشت ایران و سازمان‌های مرتبط تأکید دارند که مکمل‌دهی باید هدفمند باشد. آزمایش 25-هیدروکسی ویتامین D برای افراد سالم توصیه نمی‌شود، اما برای گروه‌های پرخطر مانند زنان باردار، سالمندان و افراد با بیماری‌های مزمن ضروری است. همچنین، غنی‌سازی مواد غذایی و آموزش عمومی به‌عنوان راهکارهای مکمل پیشنهاد شده‌اند.

چالش‌ها و نگرانی‌ها

خطر بیش‌مصرفی و سمیت

با توجه به محبوبیت مکمل‌های ویتامین D در ایران، خطر سمیت ناشی از مصرف بیش از حد افزایش یافته است. علائم اولیه سمیت شامل اختلالات گوارشی، درد استخوان، خستگی، سردرد شدید، آریتمی قلبی، تکرر ادرار، کالسینوز و سنگ کلیه است. برای جلوگیری از این مشکل، مکمل‌ها باید بر اساس سن، عوامل خطر و سطح سرمی 25-هیدروکسی ویتامین D تجویز شوند.

عدم استانداردسازی آزمایش‌ها

آزمایش‌های 25-هیدروکسی ویتامین D در ایران ممکن است به دلیل تفاوت در روش‌های آزمایشگاهی نتایج متفاوتی ارائه دهند. برنامه استانداردسازی ویتامین D توسط مراکز بین‌المللی در حال توسعه است، اما هنوز چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد.

نیاز به رویکرد جامع

تمرکز بر عوامل ریشه‌ای: بهبود رژیم غذایی، افزایش فعالیت بدنی و قرار گرفتن ایمن در معرض نور خورشید باید در کنار مکمل‌دهی مورد توجه قرار گیرد.
آموزش عمومی: افزایش آگاهی درباره منابع طبیعی ویتامین D و خطرات مصرف بی‌رویه مکمل‌ها ضروری است.
غنی‌سازی مواد غذایی: گسترش غنی‌سازی محصولات مانند شیر و روغن می‌تواند به کاهش کمبود کمک کند.

تحقیقات اخیر

بارداری (2024): مطالعه‌ای نشان داد که کمبود ویتامین D در سه‌ماهه اول بارداری با افزایش خطر زایمان زودرس مرتبط است . این موضوع اهمیت مکمل‌دهی در زنان باردار ایرانی را برجسته می‌کند.
دیابت (2024): مصرف دوزهای بالای ویتامین D به مدت پنج سال تأثیری بر پیشگیری از دیابت نوع 2 در افراد مسن نداشت . این یافته نشان می‌دهد که مکمل‌دهی باید هدفمند باشد.

نتیجه‌گیری

کمبود ویتامین D در ایران یک مشکل عمومی است که بیش از نیمی از جمعیت را تحت تأثیر قرار داده است. عوامل فرهنگی مانند پوشش بدن، سبک زندگی داخلی، رژیم غذایی نامناسب، آلودگی هوا و شهرنشینی به این مشکل دامن زده‌اند. برنامه‌های مکمل‌دهی گسترده در ایران، از جمله دوزهای ماهانه برای دانش‌آموزان و بزرگسالان و قطره‌های A+D برای کودکان، گام‌های مهمی در کاهش کمبود بوده‌اند. با این حال، خطر سمیت ناشی از مصرف بیش از حد و نیاز به استانداردسازی آزمایش‌ها چالش‌هایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. برای بهبود وضعیت، باید بر آموزش عمومی، غنی‌سازی مواد غذایی و شناسایی دقیق گروه‌های پرخطر تمرکز کرد. وزارت بهداشت ایران و سازمان‌های بین‌المللی مانند یونیسف می‌توانند با همکاری، راهکارهای مؤثرتری برای کاهش این مشکل ارائه دهند.

Reference:

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5936844/