مقدمه
آزمایش‌های ژنتیکی غربالگری دوران بارداری ابزارهای پیشرفته‌ای هستند که به متخصصین ژنتیک پزشکی امکان می‌دهند ناهنجاری‌های کروموزومی و ژنتیکی جنین را در مراحل اولیه شناسایی کرده و والدین را در تصمیم‌گیری‌های بالینی آگاهانه یاری دهند. این راهنما به بررسی جامع انواع آزمایش‌های غربالگری و تشخیصی، روش‌های انجام، تفسیر نتایج و ملاحظات بالینی مرتبط با هر یک می‌پردازد.
غربالگری سه‌ماهه اول بارداری
هدف:
ارزیابی خطر ابتلا به تریزومی‌های شایع (سندرم داون یا تریزومی ۲۱، تریزومی ۱۸ و تریزومی ۱۳).
زمان انجام:
هفته‌های ۱۱ تا ۱۳ بارداری.
اجزای اصلی:
سونوگرافی NT: اندازه‌گیری ضخامت مایع پشت گردن جنین با استفاده از سونوگرافی با وضوح بالا.
آزمایش خون مادر: سنجش مارکرهای بیوشیمیایی شامل:
PAPP-A : پروتئین مرتبط با بارداری.
βhCG : گنادوتروپین جفتی انسانی.
تفسیر نتایج:
خطر بالا:
ضخامت NT ≥ 3.5 میلی‌متر.
خطر محاسبه‌شده ≤ ۱: ۳۰۰
مارکرهای خونی:
PAPP-A پایین: مرتبط با تریزومی ۲۱ و ۱۸.
βhCG بالا: افزایش در تریزومی ۲۱.
محاسبه خطر:
ترکیبی از سن مادر، اندازه NT، سطوح مارکرهای خونی و سن جنین با استفاده از مدل‌های آماری
دقت:
۸۵-۹۰% برای تشخیص تریزومی ۲۱.
ملاحظات بالینی:
در صورت شناسایی خطر بالا، مشاوره ژنتیک و پیشنهاد آزمایش‌های تشخیصی تهاجمی مانند CVS ضروری است.
NT افزایش‌یافته ممکن است نشان‌دهنده ناهنجاری‌های قلبی نیز باشد که نیازمند بررسی‌های تکمیلی است.
غربالگری سه‌ماهه دوم بارداری
هدف:
ارزیابی خطر نقص لوله عصبی (مانند اسپینا بیفیدا) و تریزومی‌ها؛ مکمل غربالگری سه‌ماهه اول.
زمان انجام:
هفته‌های ۱۵ تا ۲۰ بارداری.
اجزای اصلی:
آزمایش Quad Screen: سنجش چهار مارکر بیوشیمیایی در خون مادر:
AFP : پروتئین جنینی.
hCG: گنادوتروپین جفتی.
Estriol: استروژن تولیدشده توسط جفت و جنین.
Inhibin A: مهارکننده تولیدشده توسط جفت.
تفسیر نتایج:
AFP بالا: نشان‌دهنده نقص لوله عصبی یا ناهنجاری دیواره شکمی.
تریزومی ۲۱: AFP پایین، hCG و Inhibin A بالا، Estriol پایین.
تریزومی ۱۸: AFP و Estriol پایین، hCG بالا.
محاسبه خطر:
بر اساس نسبت مارکرها و سن مادر.
دقت:
۷۰-۸۰% برای تریزومی ۲۱.
ملاحظات بالینی:
نتایج غیرطبیعی نیازمند تأیید با آمنیوسنتز است.
بررسی سونوگرافی تکمیلی برای شناسایی ناهنجاری‌های ساختاری توصیه می‌شود.
آزمایش‌های تشخیصی تهاجمی
نمونه‌برداری از پرزهای جفتی( CVS):
زمان انجام:
هفته‌های ۱۱ تا ۱۴.
آمنیوسنتز( AF):
زمان انجام:
پس از هفته ۱۶.
هدف:
تأیید قطعی ناهنجاری‌های کروموزومی و ژنتیکی.
روش‌ها:
CVS: جمع‌آوری نمونه از جفت تحت هدایت سونوگرافی (ترانس‌ابدومینال یا ترانس‌سرویکال).
AF: استخراج مایع آمنیوتیک با سوزن تحت هدایت سونوگرافی.
تفسیر نتایج:
کاریوتایپ: بررسی ساختار و تعداد کروموزوم‌ها برای تشخیص تریزومی‌ها، مونوزومی‌ها و ناهنجاری‌های ساختاری.
آزمایش‌های مولکولی:
CMA : شناسایی حذف‌ها و دو برابرشدگی‌های کوچک کروموزومی.
FISH : تشخیص سریع تریزومی‌های شایع.
ملاحظات بالینی:
خطر سقط جنین: 5/0 – 1 درصد
نتایج قطعی برای تصمیم‌گیری‌های بالینی (مانند ختم بارداری یا برنامه‌ریزی مراقبت‌های پس از زایمان).
انتخاب بین CVS و AF بر اساس زمان بارداری و نیازهای تشخیصی.
آزمایش غیرتهاجمی ( NIPT)
هدف:
غربالگری DNA آزاد جنینی ( cfDNA) در خون مادر برای تشخیص تریزومی‌های شایع.
زمان انجام:
از هفته ۱۰ بارداری.
روش:
نمونه‌گیری: ۱۰ میلی‌لیتر خون وریدی مادر.
تکنولوژی: توالی‌یابی نسل جدید ( NGS) برای تحلیل نسبت کروموزوم‌های جنینی.
تفسیر نتایج:
خطر بالا: احتمال بالای تریزومی ۲۱، ۱۸ یا ۱۳.
دقت:
تریزومی ۲۱: بالای ۹۹%.
تریزومی ۱۸: ۹۸%.
تریزومی ۱۳: ۹۰%.
ملاحظات بالینی:
نتایج مثبت نیازمند تأیید با CVS یا AF.
دقت کمتر در بارداری‌های دوقلو، چاقی شدید مادر یا ناهنجاری‌های نادر کروموزومی.
مناسب برای مادران با خطر متوسط تا بالا.
جدول خلاصه آزمایش‌ها و تفسیر نتایج
| تفسیر نتایج | دقت تریزومی ۲۱ | اجزا | زمان انجام | آزمایش |
| NT ≥ 3.5 mm یا خطر ≤ ۱:۳۰۰ | ۸۵-۹۰% | NT، PAPP-A، βhCG | هفته ۱۱-۱۳ | غربالگری سه‌ماهه اول |
| مارکرهای غیرطبیعی | ۷۰-۸۰% | AFP، hCG، Estriol، Inhibin A | هفته ۱۵-۲۰ | غربالگری سه‌ماهه دوم |
| تشخیص قطعی | ۹۹% | کاریوتایپینگ، CMA | هفته ۱۱-۱۴ | CVS |
| تشخیص قطعی | ۹۹% | کاریوتایپینگ، CMA | پس از هفته ۱۶ | AF |
| خطر بالا برای تریزومی‌ها | >۹۹% | cfDNA sequencing | از هفته ۱۰ | NIPT |
ملاحظات بالینی و تفسیری پیشرفته
- غربالگری ترکیبی:
ترکیب نتایج سه‌ماهه اول و دوم دقت تشخیص تریزومی ۲۱ را به حدود ۹۵% افزایش می‌دهد.
نیازمند هماهنگی دقیق بین زمان‌بندی آزمایش‌ها و تفسیر یکپارچه.
- رویکرد در بارداری‌های پرخطر:
مادران با سن ≥۳۵ سال، سابقه خانوادگی ناهنجاری، یا بارداری قبلی با مشکل ژنتیکی:
NIPT یا آزمایش‌های تشخیصی تهاجمی به‌عنوان خط اول.
بررسی سونوگرافی دقیق برای ناهنجاری‌های ساختاری.
- محدودیت‌ها:
غربالگری‌ها تخمین خطر ارائه می‌دهند و قطعی نیستند.
نتایج کاذب: مثبت کاذب (به‌ویژه در NIPT در موارد نادر) و منفی کاذب (در غربالگری‌های بیوشیمیایی).
مشاوره ژنتیک برای تفسیر صحیح و کاهش اضطراب والدین ضروری است.
- آزمایش‌های پیشرفته:
CMA: تشخیص ناهنجاری‌های submicroscopic (حذف‌ها و دو برابرشدگی‌ها) که در کاریوتایپینگ قابل‌شناسایی نیستند.
WES : در صورت وجود ناهنجاری‌های ساختاری جنین یا سابقه خانوادگی قوی، برای شناسایی جهش‌های تک‌ژنی.
جمع‌بندی
آزمایش‌های ژنتیکی غربالگری و تشخیصی دوران بارداری ابزارهای کلیدی در طب جنین و ژنتیک پزشکی هستند. انتخاب آزمایش مناسب بر اساس زمان‌بندی بارداری، ریسک فاکتورهای بالینی، و منابع در دسترس انجام می‌شود. متخصصین ژنتیک پزشکی باید مهارت بالایی در تفسیر نتایج، مدیریت موارد پرخطر، و ارائه مشاوره دقیق به والدین داشته باشند تا بهترین پیامدهای بالینی حاصل شود. استفاده از رویکردهای ترکیبی و فناوری‌های پیشرفته مانند NIPT و CMA، دقت و کارایی تشخیص را به‌طور قابل‌توجهی بهبود داده است.
Reference:
- آزمایشگاه پاتوبیولوژی توان: غربالگری ژنتیکی و آزمایش غربالگری بارداری. http://labtavana.ir
- شرکت نبض: آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری. برگرفته از nabzgroup.com
- خبرگزاری مهر: اهمیت غربالگری دوران بارداری/توجه به تحقیقات علمی. برگرفته از mehrnews.com
- مجله ژنتیک پارس ژنوم: هزینه آزمایش ژنتیک بارداری چقدر است؟http://parsgenomelab.com
- بیتوته: آنچه باید درباره‌ی غربالگری سلامت جنین بدانید!. برگرفته از beytoote.com
- مجله ژنتیک پارس ژنو: جواب آزمایشات ژنتیک بارداری. http://parsgenomelab.com
- آزمایشگاه حسینی نسب: تست‌های غربالگری. http://hnlab.ir
- خبرگزاری مهر: شانس بارداری با استفاده از تکنیک‌های کمک باروری و ژنتیکی. برگرفته از mehrnews.com
- بیمارستان نجمیه: غربالگری ناهنجاری جنین در دوران بارداری. برگرفته از bmsu.ac.ir
- تهران لب: آزمایش غربالگری (آزمایش غربالگری سه ماهه اول، دوم و سوم). http://tehranlab.com
- کلینیک ژن: غربالگری سه ماهه اول. http://geneclinic.ir
- آزمایشگاه جهان کودک: فهرست کامل آزمایش‌های دوران بارداری. http://jahankoodaklab.com
- مجله علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد: غربالگری ژنتیکی زنان مستعد بارداری مولار راجعه برای جلوگیری از بروز کریوکارس…. http://jssu.ssu.ac.ir
- اوما: سلامت بانوان اوما. http://ooma.org
- آزمایشگاه دنا :تاریخ انتشار نامشخص). تست‌های غربالگری دوران بارداری. برگرفته از dna-lab.ir
- معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ارومیه: برگرفته از umsu.ac.ir
- آزمایشگاه نیلو: مبانی پایه در غربالگری دوران بارداری. برگرفته از niloulab.com
- مرکز مام: http://mom.ir
- آزمایشگاه تشخیص طبی بصیر:غربالگری در مراحل اول و دوم بارداری برای سلامت جنین. http://basirlab.com
- بیمارستان و زایشگاه مریم: آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری. http://maryamhospital.ir
- آزمایشگاه ژنتیک پزشکی تهران: برگرفته از geneticlab.ir
- گهواره: غربالگری سه ماهه اول بارداری و تفسیر اعداد نرمال. برگرفته از gahvare.net